Дата: 2016-03-05
Накша:
1. А?амияти сарвати об дар табиат ва ?аёти инсон
2. Захираи сарвати об дар Точикистон
3. Проблемахои экологии сарвати об. дар Точикистон.
А?амияти му?ими сарвати об – дар он аст, ки он сарчашмаи асосии му?ити зист, оксиген барои раванди ?аётгузаронии организм?ои зинда ба ?исоб меравад. Бе об раванди фотосинтез намегузарад. Об ягона сарчашмаи оксиген аст. Об барои раванди биохимияв?, биофизикав? хеле зарур аст. Сарвати об ба а?идаи гурў?и олимон ниго?дорандаи ?онунияти сайёраи Замин аст, зеро он 3/4 ?иссаи сайёраи Заминро ( 36 млн. км2) сарвати об и?ота кардааст. 96, 5 % - намии сайёраро у?ёнус?ои ?а?он таъмин мекунанд . Соле аз сат?и у?ёнус?о 500,10 км ? ё худ 86% нам? ва 14 % нам? аз сат?и хушк? ба атмосфера бухор мешавад. У?ёнуси ?а?он массаи бузурги энергияи офтобро дар ?а?ми ( 90 к.кал. см ? дар як сол ва хушк? бошад 50 к.кал. см ? дар як сол) аз худ мекунад. Дар у?ёнуси ?а?он 7,3 х 10 к.кал. гарм? нигох дошта мешавад. Ивазшавии гарм? ва нам? омили асосии муайянкунандаи и?лим дар сайёраи мо аст, ки ахамияти сарвати об хеле калон аст.
Та?ибан 89 - 90% - и массаи растани?о ва 75 % - и массаи ?айвонот, 65 % - и танаи инсон аз об иборат аст. Ба инсон барои конеъ гардонидани талаботи худ дар як шабонарўз 2 т. литр об зарур аст.
Об - ин хуни зинда аст, ки ба табиат ва сарват?ои он ?аёт мебахшад.
Са?ми То?икистон дар ташаккулёбии гидросфераи Осиёи Миёна назаррас аст. Аз 115,6 км ? оби ?авзаи ба?ри Арал 90 % - и он аз ?удуди?ум?урии То?икистон ?ор? мешавад.
Оби дарё?ои То?икистон 64 км ? ва оби кўл?о 44 км ? - ро ташкил меди?ад. То?икистон дорои 20 км ? оби нўшокии тоза аст ва дар зери замин 6 км ? оби тоза ба кайд гирифта шудааст. Ин гуво?и он аст, ки хангоми окилона истифодабарии сарвати об давлати Точикистонро инкишофи тамоми самтхои фаъолияти хаёти дар пеш аст .
Тайи сол?ои тўлон? як силсила нерўго??ои хурд, миёна ва бузург дар То?икистон ?омат афрохта ба хона?о рўшаниву гарм? бахшиданд ва фаъолияти саноатиро ба пеш бурданд . Бунёди нерўго??ои азими ?айро??ум, Сарбанд, Хору?, Помир, Бой?оз?, Рогун ва Норак са?ифа?ои заррине дар таърихи энергетикаи ?ум?ур? ма?суб шуда,кадамхои бузург ва устуворе дар шо?ро?и исти?оли энергетики он мебошанд.
Об сарчашмаи шифои беморон аст. Абўал? Ибни Сино дар асри ? - ум дар асари «?онуни илми тиб» дар ?атори дигар восита?ои муоли?аи маризон, обро чун ниго?дорандаи саломат? ?айд кардааст.
Аз аср?ои гузашта хал?и то?ик махсусан мардуми вилояти имрўзаи Су?д аз об?ои чашма?о чун воситаи шифои беморон истифода мебурданд. Оби дарёи Сир, дарёча?ои Хо?аба?ир?он, барои муоли?аи касали?ои пўст истифода бурда мешуданд.
Захираи сарвати об дар Точикистон .
Аксарияти об?ои ширини То?икистон дар пирях?ои он захира шудаанд. Пирях?ои То?икистон манбаи ?изогирии дарё?ои Осиёи Миёна мебошад.
Пирях?о аз барф?ои бисёрсола ?осил мешаванд. Се намуди пирях?ои ани? карда шудааст:
Пирях?ои То?икистон кў?и мебошанд. Он?о дар як шабонарўз аз якчанд сантиметр то 4 -5 метр ?аракат мекунанд ,ки ?аракати он?оро фа?ат яхшиносон ( глясиолог?о) муайян карда метавонанд. Масо?ати Яхбастаи кў??ои ?ум?ури?ои Осиёи Миёна 17000 км? буда 60 % - и он дар маркази То?икистон во?еъ аст.
Дар То?икистон 14509 пиряхи дорои 11146 км? масо?ат дошта ба кайд гирифта шудааст , ки 6 % масо?ати ?ум?уриро ташкил меди?анд. Пирях?ои кў??ои Помир 6,2000км ? масохат доранд . Дар Помир 10 пиряхи аз 15 км дароз мав?уд аст. Пирях?ои калонтарин дар То?икистон пиряхи Федченко буда, майдонаш 651,7 км, дарозии он 77 км аст.Ин чунин пиряхои дигар ба кайд гирифта шудааст, ки калонтарини он Бивачний буда 22 км дароз?, майдонаш 197 км ? аст. Пиряхи Грум –Гри?майло 143 км ? , пиряхи Гарм 114, 6 км ? масо?ат , 36,7 км дароз? дорад. Пирях?ои « ?амъияти геогроф?» 81,8 км ? масо?ат дошта, дарозии он ?ариб 22 км аст. Пиряхи Саву?дори Калон дорои 53,0 км ? масо?ат ва 25,2 км дароз? аст.
Дар ?аторкў?и Зарафшон ва ?исору Олой, Туркистон низ пирях?о мав?уданд. ?амаг? 1500 км ? ташкил меди?анд. Яке аз калонтарин пиряхи Зарафшон масо?аташ 41 км ? буда 25 км дароз? дорад дар баландии 4200 – 5000 метр во?еъ аст.
Пирях?ои То?икистон манбаи оби дарё?ои Осиёи Миёна мебошанд. Дар пирях?ои То?икистон 460 км 3---------------------- оби сифатан баланд дошта ма?фуз аст. Ма?мўи захираи ях дар пирях?о та?рибан 845 км ? ташкил дода 13 маротиба аз ?араёни солонаи дарё?ои тамоми ?ум?ур? зиёд аст.
Дар пирях?ои Ватанамон 52 % - захираи оби нўшокии Осиёи Миёна ?амъ шудааст.
Аксарияти дарё?ои калонтарин Пан?, Вахш, Кофарни?он, Зарафшон, Сирдарё оби худро аз пирях?о мегиранд. Пирях?о ?ам дар нати?аи нисбатан гарм шудани обу ?аво ва и?лим аз хати барф? ба поён фаромада аз ми?дори му?аррар? зиёдтар об мешаванд.
?азор?о сол?о, ки Сирдарё сарчашмаи зиндагии одамон, асоси пайдоиш ва тара??иёти воха?ои маданияти зироатии ба обёри асосёфта, шохоб?ои дарёи Сир – руд?о ё ки сой?о буданд. Ин сой?о Хо?аба?ир?он, Исфара, О?су, Ошоба, Пунук, ?аромазор, Ушкансу, Чолато, , Оби Ашт, Понгоз ном дошта, аз пирях?о ва барф?ои доимии кў??ои Туркистон ва ?урама ?изо мегиранд. ?амаи ин сой?о шохоби чап ва рости Сирдарё ба шумор рафта дар Осиёи Миёна баъд аз Амударё калонтарин ба шумор меравад. Сирдарё аз якшавии дарё?ои Норин ва Кародарё ба ву?уд омада, ба ба?ри Арал мерезад.
Сирдарё яке аз дарё?ои киштигард буда аз ?удуди 4 - давлат: ?ир?изистон, То?икистон, Ўзбекистон ва ?азо?истон мегузарад. Дарозиаш 2137 км, аз сарга?и Норин бошад 3019 км. ?авзаи Сирдарё аз чануби Шар? ва шимоли ?арб тўл кашидааст. ?исми ?анубиро кў?сор, шимоли ?арбиашро ?амвори ихота кардааст . Масо?ати ?авзааш – 219000 км2 ?исоб карда шудааст. ?авзаи Сирдарё дарёю канал ва коллектор?ои бисёре дорад. Дарё?ои Норину Кародарё чун Сирдарё аз дарёбоди васеи Фар?она чори мешавад. Аксари шохоб?ои дарё аз рост – Консой, ва Чодаксой, аз чап - Исфайрамсой, Сух, Исфара ва Хочаба?ир?он аз кў??о сар шуда, бинобари он, ки оби ин дарёхо барои обёри сарф мешаванд дар конус?ои селовард нест шуда мераванд, то резишго?и худ – Сирдарё рафта намерезанд. Аз дарё?ое, ки ба сўи води чори мешаванд, ?ариб 700 канал ва аз худи Сирдарё 50 канал об гирифта мешавад. Калонтарини он?о - Канали Калони Фар?она, Канали калони Андичон ва Канали Шимоли Фар?она (аз дарёи Норин), инчунин канал?ои Анди?он, Шахрихон, Канали ба номи Охунбобоев хисоб мешавад .
Сирдарё ?ангоми аз водии Фар?она баромадан кў??ои Фар?одро миёнбур карда, ба самти шимоли – ?арб тоб мехўрад ва аз дарёбоди васеи 10- 15 км каму беш ботло?зор низ мешавад. Дар ?исми ?амвори ?авзаи дарё камобтар мешавад, чунки бештари оби онро барои обёри истифода мебаранд. Сарфи бисёрсолаи оби дарёи Норин дар наздикии де?аи Учкур?он ба ?исоби миёна 434 м3 / сония, оби Кародарё дар наздикии посёлкаи Кампирработ 122 м3/ сония,дар наздикии баромадго?и водии Фар?она 566 м3/ сония, поёнтар аз ?амро?шавии дарёи Чирчик 703 м3/ сония, дар наздикии ша?ри Казалинск 446 м3/ сония мебошад. Аввали сол?ои 70 –уми асри ХХ барои обёрии 2,2 млн га замин ба канал?о зиёда аз 40 км3 об ?удо карда шуда буд , об?ои дар коллектор?о ?амъшуда 13 км3 – ро ташкил дод.
?араёни об ба воситаи обанбор?о танзим карда мешавад. Якчанд обанбор?ои калонтарин дар дарёи Сир ба монанди, ?айро??ум, Фар?од, Чордара, Тухтагул ва ?айра?о бунёд карда шудааст. Дар ?авзаи дарё 61 неругоххои обии барки (аз ?умла неругохи обии барки – и «Дўстии хал??о» дар ша?ри ?айро??ум) сохта шудааст,ки дар нати?аи бастани ма?рои дарёи Сир ва сохта шудани сарбанд обанбори ?айро??ум - «Ба?ри то?ик» (?а?маш 4 млрд м3) баву?уд омад. Захираи оби обанбори ?айро??ум барои бунёди стансия?ои нави насоси, обёрии 300 ?азор га замини Мирзочўл ва 75 ?азор га замини поёноби Сирдарё имкон дод. Обанбори ?айро??ум манбаи асосии парвариши навъ?ои хуби мо?и гардид. Хо?аги?ои мо?идор? дар сол?ои пеш 1500 т мо?? мегирифтанд. Инчунин дар со?или бахр комплекси истиро?ати бунёд карда шуда, ин ?амчун а?амияти рекреатсионии Сирдарёро нишон медод.
Дар со?ил?ои Сирдарё якчанд ша?р?ои Осиёи Миёна ба монанди Ху?анд, Бекобод, Чордара, ?изилдарё, ?азалинск ва ?айра во?еъанд , ки хамчун истифодабарандагони бузурги сарвати об хисоб мешаванд.
Сирдарё ?анўз аз замон?ои хеле ?адим ахамияти хеле калон дошта, дар сарчашма?ои таърихию адаби ?ар хел ном бурда мешуд . Масалан, муаррихони Юнони ?адим - Яхартес (Яксарт) ва баъзан Танаис гуфтаанд. Дар китоби му?аддаси зардуштиён Авесто – Дану, дар осори муаррихони араби забон – Сай?ун, дар « ?удуд –ул - олам» ( асри - ?) ?ашарт, дар «Шо?нома» - и А.Фирдавси – Гулзарриюн, дар асар?ои Абурай?они Беруни – ?асарт номбар шудааст. Инчунин Сирдарёро дар ма?ал?ои гуногуне, ки обаш чори мешуд ва аз сарватхои оби он истифода мебурданд чунин номида буданд : оби Фар?она ё дарёи Фар?она, дарёи Узган, оби Ху?анд, дарёи Шош, дарёи Банокат ва ?айра?о.
Ибораи Сирдарё бори нахуст дар асари муаррихи Рим Плиний (асри I - милоди) дар шакли «Силис» вомехўрад. Ибораи «Силис» (ё ин ки Сир) э?тимол аз номи ?абилаи маскуни атрофи дарё гирифта шуда бошад. Ба гуфти баъзе таърих нигорон ба монанди А.Девонакулов Сирдарё чунин маънидод шудааст. Сирдарё бо ?е? гуна асроре вобастаг? надошта, маънии лу?авии Сирдарё на «Дарёи асрорангез» будааст, балки маънои «Дарёи сероб, пуроб, обшор» - ро доштааст. Маълум аст, ки дар имлои ?адима шакли дурусти Сердарё ба маънии дарёи саршор, дарёи пуроб, дарёи сероб бо?и монда, минбаъд дар талаффуз шакли «Сирдарё» - ро гирифтааст, ки он ба маънои «Рози нухуфта» меояд.
?оло тан?о дар ?ум?урии То?икистон зиёда аз ?азор дарёю дарёча бо дарозии бештар аз 30 ?азор км ба ?айд гирифта шудааст. ?амаи ин дарё?о ба ?авзаи ду дарёи азим – Ому ва Сир таалу? доранд.
Дар но?ияи шимолии ?ум?ури ва Фар?онаи то?ик дарёи Сир чори мешавад. Дар ?удуди ?ум?уриамон дарозии ин дарё ба 195 км мерасад. Бисёр дарёча?ое, ки бо ибораи гидрологи «Дарё?ои хурд» мегўянд аз доманаи чанубии кў?и ?урама ва доманаи шимолии ?аторкў??ои Туркистон чори мегарданд, вале он?о то резишго?и худ яъне дарёи Сир нарасида, барои киштзорон оби он?о ба таври васеъ истифода бурда мешавад, аз ин рў он?о то Сирдарё омада намерезанд. ?айд кардан чоиз аст, ки худи Сирдарё низ сол?ои охир аз сабаби истифодаи об барои зироаткори ва обёри замин?ои корам ба резишго?и худ ба?ри Арал рафта намерезад.
Барои омўзиши Сирдарё махсусан олимону ?у?роф?ои со?аи гидрология монанди Кор?еневский Н.Л., Шул? В.Л., ?укин И.С., ?еглова О., Л?вович М.И., ?игел?ная И.Д., Конкина А.Г., Забирова Р.Д., Глазовская М.А. ва бисёр дигарон хизмати босазо кардаанд.
Майдони ?авзаи дарё
Сирдарё дуюмин (баъди Амударё) калонтарин ва дарозтарин дарёи Осиёи Миёна мебошад. ?исми асосии ?авзаи Сирдарё дар ?исми кў?ие, ки ба системаи кў?ии Тиёншон ва Помиру Олой мансуб мебошанд, вобаста аст. Асоси ?авзаи об?ундории Сирдарё дар ?исми шимол? – шар??, яъне дар ?авзаи Норин ташкил мегардад. ?исми нисбатан ками ?авзаи об?ундории дарё бошад, чанубтари чукидаи Фар?она ?исоб мешавад.
Сарфи миёнаи солонаи об.
Сарфи миёнаи солонаи дарё баъди якшавии Норин бо Кародарё 600 м3/с----- - ро ташкил меди?ад, ки 85% - аш ба дарёи Норин рост меояд. Дар ?исми резишго?и бошад, сарфи миёнаи солона 430 м3/ ---сония аст.
?амъшавии ми?дори асосии об чунин аст: дар фасли ба?ор - 41%, дар фасли тобистон – 26 %, тирамо? – 18%, зимистон - 15 % -ро ташкил меди?ад. Ми?дори ?араёни солонаи Сирдарё 14,5 км3--- ё 30% - и захираи умумии обро ташкил меди?ад. Сол?ои охир оби Сирдарё ба резишго?и худ - бахри Арал рафта намерезад ё тан?о ?ангоми давра?ои сероби ?исман рафта расиданаш мумкин . Яке аз сабаб?ои асоси аз он иборат мебошад, ки оби дарё барои зироаткори гирифта мешавад
Сароби дарё. Дарёи асосие, ки Сирдарёро ташкил меди?ад -Норин 534 км дарозии дошта, ?авзаи 58370 км2 мебошад. Дарёи Норин бо якшавии дарё?ои Норини Калон ва Норини Хурд (44 км шар?тари ша?ри Норин) шакл мегирад. Дарё?ои Норинро ташкилкунанда аз акбаи Арабел, аз ?аторкў?и Четимбел сарчашма мегирад. Сарфи миёнаи Норин Калон 48 м3 / сония аст. Он?о якчоя 22%- и ?араёни обии Норинро ташкил мекунанд. ?ар ду дарё (Норини Калон ва Хурд) ?авзаи об?ундории баланд доранд, яъне он?о аз баландии 3770 м ва 3494 м баланди ?ор? мешаванд. Манбаи ?изогириашон пиря?ию барфи мебошад. Обхезии максимали ба мо?и июл рост меояд.
Дуюмин дарё, ки Сирдарёро ташкил мекунад ин - Кародарё мебошад, ?ародарё аз якшавиии дарё?ои Тар ва ?арокўлча, кадоме, ки оби худро аз нишеби?ои ?ануб? –?арбии ?аторкў?? Фар?она ва ?исман нишеби?ои шимолии ?аторкў?и Олой ?амъ мекунанд, сарчашма мегирад. Сарфи миёнаи дарёи Тар ба 44 м3/ с баробар аст, дарёи ?арокўлча бошад ба 20 м3/с баробар мебошад. ?ар ду дарё ба типи ?изогирии барфию - пиряхи мансубанл. Давраи обхези ё ?араёни максимали мо?и июн аст, ?араёни минимали ба мо?и январ - феврал рост меояд.
Поймаи дарёи ?ародарё баъзан ботло?зор аст. ?ародарё ба монанди Норин типи ?изогирии барфию - пиряхи дорад. ?ародарё дар баландии 2599 м( ба ?исоби миёна) ?ойгир аст. Норин бошад -2775 м. ?араёни ?ародарё нисбат ба Норин барва?ттар сурат мегирад, бо ву?уди ин ?араёни максимали дар мо?и июн мушо?ида мешавад. Масалан, ми?дори ?араёни об? дар давраи июл - сентябр 29 % -ро ташкил карда, дар мо??ои март - июн бошад, баробари 53 % аст. Чунки ?изогирии дарё ч? хеле, ки ?айд карда шуд, барфию пиряхист, аз тарафи дигар асосан обшавии барф дар мо??ои март - июн сурат мегирад.
Ч? хеле ки ?айд кардем Сирдарё сарчашмаи худро аз Тиёншони Марказ?, аз ?аторкў??ои Терскей - Алатоу мегирад. Ва?те, ки Сирдарё баъди якшавии ду дарё ( Кародарё бо Норин) номи Сирдарёро гирифта ба води Фар?она дохил мешавад, махсусан аз тарафи рост шохоб?ои зиёде чори мегарданд . Он?о аз ?аторкў??ои ?урама ва Чаткал, Фар?она чор? мешавад. Инчуини шохоб?ои чап: Исфайрам, Сух, Исфара, Оксу аз нишеби?ои шимолии ?аторкў?и Туркистону Олой чор? мешаванд, кадоме, ки оби он?о асосан барои обёри гирифта мешавад.Ин шохобхои дарё низ хамчун захираи об маъсуб ёфта талаботи инсонро аз замонхои кадим конеъ мегардонад . Тавсияи чанд шохоби Сирдарё, ки хамчун захираи сарвати об хисобида мешавад кайд карданиям .
Дарёи Исфара - яке аз дарё?ои калонтарини То?икистони шимол? мебошад. Дар нишеби?ои шимолии ?исми шар?ии ?аторкў?и Туркистон дарё сарчашмаи худро мегирад. Аз баланди?ои 4500-5500м чор? мешавад. Як ?исми дарёи Исфара аз де?аи Ворух равон аст. Пости гидрологии «Ворух» ?анўз бо ташаббуси хо?агии оби Осиёи Миёна мо?и июли соли 1990 таъсис ёфта буд. Дар болооби дарёи Исфара 34 пирях, бо масо?ати 88,7 км2-- ?ойгир шудааст.Дарёи Исфара аз марзи 3 чум?ур?: ?ир?изистон, То?икистон ва Ўзбекистон мегузарад. Аз нишеби?ои шимолии ?аторкў?? Туркистон сар шуда, болообии Оксу, миёнаобаш ?аравшин ва поёнобаш Исфара ном дорад. Тўлаш - 107 км, ?авзааш баробари 3240 км2-- мебошад. Сарчашмагирии ин дарё пиряху барф, асосан аз пиряхи Оксу об мегирад. Исфара дар болооби худ аз дара?ои танг гузашта, ?аранёаш хеле тезоб мегардонад. Давра?ои пуроби ба мо??ои июл, сентябр давра?ои камоб? ба фасли зимистон рост меояд. Сарфи миёнаи бисёрсолаи об дар наздикии ш. Исфара 14,7 м3/ ---сония, сарфи максималии об бошад 15,6 м3/ сония, сарфи минималиаш 3,95 м3/ сония, ба?ору тобистон оби дарё одатан лой аст, масалан, дар 1 м3 об 8800 г ?инс?ои та?шин дорад.Дарёи Исфара пурра барои обёрии замин?ои корам истифода мешавад.
Хо?аба?ир?он - дарёест, ки аз марзи но?ияи Лайлаки ?ум?урии ?ир?изистон ва но?ияи Б.?афурови ?ум?урии То?икистон чори мегардад . Аз нишеби?ои шимолии ?аторкўхи Туркистон сар шуда дар наздикии шахри Ху?анд ба охир мерасад ,яъне резишго?и он дарёи Сир мебошад, вале аз сабаби оби дарё пурра барои обёри истифода шудан дарё ба резишго?и худ намерезад. Тан?о ?ангоми обхези ё борон?ои зиёд дарё ба Сирдарё омаданаш мумкин аст. Тўлаш 117 км, масо?ати ?авзааш 2150 км2, шохоб?ои асосиаш Лайлак ва Кизбола буда, манбаи ?изогирии дарё барфу борон ва пирях мебошад. Сарфи миёнаи солонааш 10,3 м3/ сон, давраи пуробиаш ба?ору тобистон аст. Оби дарё ба?орон, махсусан мо?и апрел лой мешавад, оби дарёи Хо?аба?ир?он пурра барои обёрии замин?ои кишт истифода мешавад. Инчунин дарё захира?ои мо?? ба монанди ширмо??, за?ирмо?? дорад.
Дар болоби дарёи Хо?аба?ир?он 28 пирях, бо масо?ати 34,9 км2 мав?уд мебошад,ки хамчун захираи оби тоза хисоб меёбад .
Бояд гуфт, ки барои ?амаи дарё?ои хурд ва сой?ои водии Фар?она Сирдарё ?амчун резишго? хисобида мешавад . Оби ин дарёву сойхо низ барои обёрии замин?ои кишт истифода бурда мешавад аз тарафи дигар он?о ба дохили ?уму рег даромада мераванд. Баъзе олимон, гидролог?ое, ки Осиёи Миёнаро омўхтанд дар он а?идаанд, ки ?исме аз дарё?о бо воситаи хамрохшави ба оби зери замини ба резишго?и худ -Сирдарё мерезанд. ?айр аз ин исбот карда шудааст , ки бинобар -
1). Нобаробар ?ойгиршавии захира ва объект?ои об, махсусан дарё?о.
2). Мав?еи ?ойгиршавии махал .
3). Вобаста ба хусусият?ои и?лим, яъне дорои и?лими хушк ва континенталии шиддатнок будани территорияхо ба дарёи Сир нарехтани оби дарёхо сабаби асоси хисобида мешавад .
Чанд ?умла дар бораи сой?ои То?икистони Шимоли, ки хамчун захираи мухими сарвати об хисобидан мумкин . Мувофи?и гидрография сой?ои То?икистони Шимоли ба ?авзаи дарёи Сир мансубият доранд. Дарёи Сир бошад ба ?авзаи ба?ри Арал дохил мешавад. Сой?ои То?икистони Шимоли: Оксу, Исфара, Шавозсой, Ширинсой, Басманда, Ша?ристон шохоб?ои чапи Сирдарё хисоб меёбад .Ин сойхо аз ?аторкў?и Туркистон чор? мешаванд. Оби он?о ?ариб тамоман барои обёри сарф карда мешаванд, аз ин рў ба резишго?и худ Сирдарё намерезанд. Тан?о баъзе он?о ба монанди Хо?аба?ир?он, Оксу ?ангоми обхези ё борон?ои сел ба Сирдаё рехтанашон мумкин аст.
Аз нишеби?ои ?ануби - шар?ии ?аторкў?и ?урама якчанд дарёча?ои камоб ё бо ибораи гидролог? сой?о чор? мешаванд ,ки он?о низ ба Сирдарё намерасанд: Октошсой, Олмаликсой, Ошоба, Понгоз, Мулломир, Аштссой, Гудос, Каромазор, Шайдонсой, Саримса?ли, , Олтин - Топкан ва ?айра. Он?о низ барои обёрии замин?ои корам, барои зироати пахта ва бо?у токпарвари истифода мешаванд. Аз тарафи дигар хусусияти табии он?о: бухоршавии зиёд хусусан дар давраи тобиистон ва ба регу ?ум даромада рафтани он?о кобили кайд аст ..
Хусусияти асосии сой?ои То?икистони Шимол? аз он иборат:
1). Нобаробар ?ойгиршавии сой?о ва захира?ои обии он?о.
2). Ташаккулёбии сой дар ?исми кў??, яъне ?ариб ?амаи сой?о аз кў??о ?ор? шуда, то резишго?? худ омада намерезанд.
3). Баъзе сой?о ба монанди ?аромазор, Долона, Саримсахли, , Оксу, Ширинсой, Уткансой характери мавсими доранд, тан?о охир?ои тирамо? ва аввали бахор ?ангоми обхези ?ор? мешаванд, дигар ва?т бо намуди чашма?о аз баромадго?и кў??о бо чараёни суст чори мешаванд . Суръати ?араёни сой?о дар территорияи То?икистони Шимол? бо ?исоби миёна -0,8- 1 м/с – ро ташкил меди?ад. Дар давраи сероби бошад, ба ?исоби миёна 1,8- 2 м/с ба кайд гирифта шуда аст .
Аз рўи хусусият?ои гидрографи сойхои мазкур баромадгохи об надорад ва системаи сарбастаро ташкил мекунанд.
Типи ?изогирии дарёхо ва сойхои То?икистони шимол?
Дарёхои То?икистони Шимол?, ки оби худро ба дарёи Сир мерезад дар давраи барфобшав?, ки ин ба мо??ои март- июн рост меояд, аз 20 то 80 % ?араёни оби солонаи худро пур мекунанд. Махсусан дарёхо ва сой?ои Исфара, ?аромазор, Мулломир, Ошоба, Хо?аб?ир?онро ?айд кардан лозим, ки он?о бо ин амалиёт то 80% чараёни солонаи худро таъмин мекунанд . Дар он дарё?ое, ки типи ?изогириашон борони аст ба ин гурў?и дарё?о аз 20 то 60% ми?ори ?араёни солона рост меояд.
Дарё?ое, ки типи ?изогирашон пиряхию барфист, одатан ?авзаи об?ундории чунин дарё?о баланд ?ойгир шудаанд. Дар давраи мо??ои март - июн ин гурўхи дарё?о ми?ори ?араёни солонаашон максимоли буда 40% ташкил медиханд . Даврае, ки пиря??ои баландкў? об шуда, ин дарё?о бо об таъмин мешаванд, асосан ба мо??ои июл - сентябр мувофи? аст. ?араёни солона дар ин дарё аз 30 то 60 % ташкил дода дар мо??ои июл - сентябр камшавии оби дарё мушо?ида мешавад, ин холат дар сой?о бошад, то хушкшавии ?араёни об мушо?ида мегардад, то ?олати нул? (%). расиданаш мумкин аст .
Дар ин давра ин дарё?о аз об?ои зеризамини низ ?изо мегиранд. Оиди типи ?изогирии дарё?ои Осиёи Миёна якчанд олимон ба монанди ?еглова О., Шул?? В. Л . Дав?дов Л ва дигарон фаъолияти илми бурда ба акидаи профессор Шул?? В.Л. чунин типи ?изогирии дарё?ои Осиёи Миёнаро пешни?од кардааст:
1. Дарё?ое, ки манбаи ?изогириашон пиряхию барф?.
2. Дарё?ое, ки манбаи ?изогириашон барфию - пирях?.
3. Дарё?ое, ки манбаи ?изогириашон барфист.
4. Дарё?ое, ки манбаи ?изогирии барфию борони доранд.
Хусусияти дигари дарё?ои Осиёи Миёна нисбати манбаи ?изогири, масалан, баъзе дарё?о ?ангоми ба вод? ё ?амвори дохил шудан аз кисми кў?? типи ?изогирии он?о та?йир меёбад. Дарёи Норин (барои мисол) дар ш. Норин манбаи ?изогирии пиряхию барфи дорад, вале ?ангоми аз водии Фар?она баромадан типи ?изогириаш барфию - пиряхи мешавад.
Хусусияти ре?ими гидрологи , гидрокимиёвии
дарёи Сир ва сой?ои он.
Ре?ими гидрологии Сирдарё нисбати ?изогири ба типи барф?- пирях? мансуб аст. Дар мавсими зимистон ( мо?хои декабр - январ) бошад, баъзан дар Сирдарё ?исман яхбанди ба амал меояд. Хусусияти асосии ре?ими гидрологии дарё: Шароити об?ундории дарё, чоришавии дарё бо ма?рои худ аз кў? ба вод? ё ба дарёи асос?, ма?рои дарё то пункти мушо?ида (пости гидрологи ), ?айр аз ин дар ре?ими гидролог? харатери боришоти атмосфер? пўшиши барфи ва обшавии он низ ба назар гирифта мешавад.
Дар ?исми ?амворигии ?авзаи Сирдарё аз сабаби хушк будани и?лим, системаи дарё ташкил намешавад. Дар ин марз он дарё?ое, ?ор? мешаванд ,ки аз кў??ои атроф сарчашма гирифтаанд, ки оби он?о бо воситаи канал?о ба замин?ои обёришаванда фиристода мешавад.
Аз рўи хусусияти гидролог? ?авзаи Сирдарё ба зерин?о ?удо карда шуда омухта мешавад:
1. ?исми болоии нишеби?ои ?аторкў?, ки он?о ?амчун ?авзаи об?ундори буда, сарчашмаи дарё ?исобида мешаванд. Ма?рои дарё, ?олати таркиби об дар дарё аз тарафи стансияи гидрометеорологи ва гидропост?о омўхта мешавад;
2. ?авза?ои дарё, ки нисбатан масо?ати хурд доранд, ?араёни табиии дарё ва ре?ими гиролог? дар пост?ои системаи хо?агии об омўхта мешавад;
3. Сой?ои То?икистони Шимол?, ки он?о асосан ?араёни доими надоранд ё он?о мува??ати мебошанд, тан?о ?ангоми обхези ва сел?ои зиёд дарё пур шуда ба резишго? ё дарёи асоси равон шуданаш мумкин аст.
Умуман рафти ?оришавии оби дарё , ми?ори об, сарфи миёнаи солона, суръати чоришав? ва дигар унсур?ои сарвати обро пост?ои гидрологи меомузанд. Масалан: дар дарёи Исфара пости Ворух ё Тошкур?он,дарёи Хо?аба?ир?он пости Андархон, Сирдарё пости ?изил?ишло? ва монанди ин?о мебошанд. Вале аз сабаби бў?рони и?тисод? ва норасои?ои та??изоти гидролог? - гидротехник? сол?ои охир ми?ори зиёди ин пост?ои гидрологи фаъолият намебаранд. Ин ?олат махсусан ба пост?ои гидрологии То?икитони шимол? таалу? дорад, ки ми?ори зиёди он?о амал намекунанд. Махсусан дар ?удуди водии Фар?она ин ?олат хеле ма?дуд аст, ки ин ба беназорати нисбати ре?ими гидрологии сарвати об меоварад, ки дар оянда мушкилотхои зиёди экологи аз он сарчашма мегирад .
Ма?рои дарё то баромадан аз водии Фар?она устувортар аст, баъди баромад аз води ма?рои дарё устувории худро гум мекунад, яъне ми?ори оббурда аз ?исоби ?инс?ои шусташаванда зиёд мегардад, ки ин ба ре?ими гидрохимиявии оби дарё таъсир мерасонад .
Сирдарё обоварди регии худро махсусан аз хисоби чои якшавии ду дарё ?ародарё ва Норин мегирад ва хусуси хирагии дарё низ аз хамин сабаб мушо?ида мегардад. Оби Сирадарё ба гурў?и гидрокарбонатию сулфати дохил мешавад. Ми?дори хлор дар дарё кам аст. минерализатсияноки бошад ба ?исоби миёна 500 мг/л - ро ташкил меди?ад. Минерализатсияи минимали ?ангоми обхезии тобистона мушо?ида мегардад, ки он 300 - 400 мг/л –ро ташкил меди?ад. Давраи зимистон минерализатсиянокии об зиёд мешавад кадоме, ки дар ин давра 900 мг/ л –ро ташкил меди?ад. Махсусан минерализатсияи об баъди сохтани канал?ои бузург ба монанди Канали Калони Фар?она, Канали Калони Анди?он зиёдтар шуд, чунки баъди истифодаи об барои замин?ои корам обро боз ба дарё равон кардаанд .Сел?ои зиёд оби дарёро пур карда ба резишго? ё дарёи асоси хамрох шуда, боиси тагйирдихии таркиби об гардад .
Барои ба?оди?и ба ре?ими гидрохимияв? аз сабаби нокифоя будани мониторинг дар шабакаи гидрографи бисёр ва?т мушкилихо пеш меоянд. Дар дарё?ои То?икистони Шимол? аз рўи меъёрхои зерин тахлили сарвати об гирифта мешавад, ки усулхои умуми кабул карда шудааст .Тахлили маводхо нишон дод ,ки дар роххои гузариши дарё аз шахрхои Конибодом то Бекобод таркиби зиёдшавии элементхои аз меъёри мукарраршуда зиёд буда, аз руи дуруштиии умуми аз 30 то 300% мерасад Асосан дар таркиби онхо анионхо ва катионхо, хлор , калсий, сулфат , мис, калсий мавчуданд .
Та?лил ва намуд?ои сол?ои охир нишон дод, ки Сирдарё дар наздикии ша?ри Ху?анд, дарёи Исфара аз сулфату нитрат, нитрогени аммоний, пестиситд?о олуда мебошанд. Мувофи?и нишондоди тахлил пестесид аз хадди имконпазири 50% зиёд мушо?ида гардид.
Махсусан дар замин?ои кишт ва обёришаванда минералнок? хеле баланд аст. Масалан, дар дарё?ои кў?? минералнок? 0,25 г/л бошад, дар ?исми ?амворигии дарё ин ?олат ба 1 г/л баробар мебошад.
Инчунин минералнокии зиёд дар об?ои за?бурхо зиёдтаранд, яъне аз 3-4 г/л то 8-10 г/л –ро ташкил меди?ад. Чунки ин об?о ?амчун захира ниго? дошта мешаванд, маълум ки ва?те, ки об дар захбуру коллектор?о меистад, минералнокии он зиёд мегардад.
?айр аз ин дарё?ое, ки аз нишеби?ои чанубии ?аторкў?и ?урама ?ор? мешаванд: дар 1 литр об 0,9 -1,5 г намаки ?алшаванда доранд, ин холат дар мо?и март - 1,44 г/л, мо?и апрел - 1,38 г/л, июн - 1,24 г/л, сентябр - 0,92 г /л - ро ташкил меди?ад.
Олудагии фенол махсусан дар обанбори ?айро??ум мушо?ида карда мешавад. Ифлосшавии об аз ?исоби мису ру? ба 3-6 (ПДК) - аз ?адди имконпазирии партов?о зиёд мебошад .Хадаф аз ин маълумотхо дар он аст , ки захира ва таркиби оби вилояти Сугд дар кадом холат аст омухта шуда дар ин кори мазкур чой дода шуд ва оянда ба ин самтхо диккат додан , роххои нигохдории захираи об ва таркиби табии онро чустан яке аз проблемахои экологи ба хисоб меравад .
Проблемахои экологии сарвати об дар Точикистон.
Проблемаи экологии об яке аз проблемахои актуали ба шумор рафта , бевосита ба ахамияти сарвати об , функсияхои экологии он, нобаробар пахншави , сифат ва хусусан тагийрёбии таркиби сарвати об хангоми таъсири техногени вобаста аст .
Исбот карда шудааст , ки дар мавзеъхои ахолии зич дошта проблемаи сарвати об меафзояд ва норасогии сарвати об , ифлос шудани таркиби он ба назар аст ,ки дар натичаи конеъ гардонидани талаботи ахоли он ба миён меояд .
Аломатхои проблемахои экологии сарвати об аз тарафи як катор олимон омухта шуда илми асоснок гардидааст , ки он аз руи чунин равияхо омухта мешавад .
Сабаби пайдоиш - яке аз аломатхои мухими проблемахои экологи ба хисоб меравад . Ба ин аломат таъсири омилхои табии - техногени , нобаробар пахн шудани сарвати об , норасоии оби нушоки , деградатсияи экосистемаи табии , зарар ба фаъолияти хочагии инсон , пахншавии бемори дар байни ахоли дохил карда мешавад .
Элементхои тагйирдихандаи таркиби сарвати об - ин аломати мухими экологи буда , сифати сарвати обро инъикос мекунад . Хангоми норасои ва барзиёдии микроэлементхои алохида дар таркиби об барои организми зинда алалхусус ба инсон хатари зиёд меоварад . Мухимтарин омилхои тагйирдихандаи таркиби сарвати об харакатхои тектоники низ шуморидан мумкин аст ,ки хангоми ба амал омадани он характери вайронкори дорад .
Вакти пайдоиш - ин аломати экологи он проблемаро дар бар мегирад , ки то чи андоза дар мухлати дару дароз ё кутох ин ё он проблемаи экологи ба вучуд меояд ва ба вучуд омадааст . Махсусан ба проблемаи нави ба вучуд омада, ки то ин дам он ба назар ноаён буд такя мекунад , зеро сарчашамаи онро илми асоснок кардан вазифаи ин аломат аст .
Суръати инкишофи проблемаи экологи - ин аломати экологи инъикоскунандаи холати сарвати об, ки дар кадом вакт мухимтарин тагйирёби ( холати фалокатовар ) дар кучо ба амал меояд идора мекунад .
Мавзеъи пахншави - ин аломати проблемаи экологи микёси пахншавии проблемаи экологиро инъикос мекунад, ки он дар кадом зина (махалли, минтакави ва сайёрави ) карор дорад . Шахсан ман проблемахои сарвати обро дар микёси махалли омухта натичаи онро дар ин рисолаи хатм чой додам ва аломатхои проблемаи экологиро хамчун дастур истифода бурдам .
Структураи ( сохтори) тарриториалии бавучудоии проблема - ин аломати проблемаи экологи марзи аники бавучудоии таъсиррасониро ба сарвати об муайян мекунад. Масалан : обхои сахи замини то чи андоза ба кадом мухити аник чи гуна тасир мерасонад .
Типи нохияхо, ки дар он чо проблемаи экологи ба амал меояд - ин аломати экологи инъикос кунандаи марзи аник , ки он аз кадим инчониб ё худ нав азхуд карда шуда марз дохил карда мешавад , ки проблемаи мавчуда аз кадим инчониб ё худ нав бавучуд омадааст , барои омухтани он омилхои бавучудоварандаи проблемахои мазкур ба инобат гирифта мешавад .
Окибатхои проблема - ин аломати проблемаи экологи хатари бавучуд оянда , ки ба табиат ва фаъолияти хочагии инсон зарари калон меоварад инъикос мекунад .
Роххои халли проблемаи экологи - ин аломати проблемаи экологи ба бехтар гардонидани холати табии об , хифзи сарвати об , окилона истифодабарии сарвати об нигаронида шудааст . Зинаи омузиши ин раванд хангоми донистани ахамияти сарвати об дар табиат ва хаёти инсон , баланд намудани маърифати экологи дар чамият амали мегардад .
Просмотр: 10538
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved