Дата: 2013-01-05
На?ша:
1. Демография ?амчун илм дар бораи та?дид, ми?дор ва сохтори а?ол?.
2. Та?диди а?ол? ва ?онуният?ои он
3. Омил?ои ба та?диди а?ол? таъсиркунанда.
4. Нишонди?анда?ои та?диди а?ол?.
1. Демография ?амчун илм. Демогеография
Калимаи "демография" аз ду калимаи юнон? иборат аст: demog-халк ва grapho-менависам, яьне "хал?навис?" ва ё тасвири а?ол? аст. Вале демография аз ибтидои таърихи наздик 3,5 асраи худ фа?ат ба тасвири а?ол? маш?ул нашуда, ?амеша предмети омўзишу тад?и?оти он масьала?ои мухталиф ва васеъро дарбар мегирифт: шумораи а?ол? ва та?йирёбии он, сохтори демографии а?ол? (?айати ?инс?, синну сол?, ?айати оилавии а?ол?), ?одиса ва раванд?ои демографии а?ол? (таваллуд ва таваллуднок?, фавт ва фавтнок?, издиво? ва тало?), та?диди а?ол? ва ?онуният?ои он ва ?.
Мавзўи асосии демография ?амчун илм тад?и?и ?онун?ои та?диди табиии а?ол? аст, ки он?о характери ?амъият?-таърих? доранд. Зеро ?онун?ои инкишофи демограф? ?исми ?удонопазир ва таркибии ?онун?ои рушди чамъият ба шумор мераванд. Дар ?амъият тамоми раванд?о: и?тисод?, и?тимо?, сиёс? ва ?. ба ?ам ало?аманд ва робитаи мута?обила доранд.
Дар навбати худ раванд?ои демограф? низ ба рафти тамоми дигар раванд?ои ?амъият? таъсир доранд. Масалан, дара?аи пасти таваллуднок? сабабгори зиёд шудани са?ми нафа?агирандагон дар ?амъият ва вазнин гардидани проблемаи "падарон ва фарзандон"мегардад. Ё худ та?ийр ёфтани дара?аи таваллуднок? баъди гузашти ва?ти муайян дар бозори ме?нат дара?аи шу?лварзиро, дар давлат?о дара?аи ?инояткориро, ?ангоми дохилшав? ба мактаб?ои ол? конкурси довталабонро низ та?ийр меди?ад. Бинобар он демография ?онун?ои та?диди а?ол?, раванд ва ?одисоти демографиро дар вобастаг? ба сохти и?тимо?-и?тисодии ?амъият тад?и? карда, омил?ои и?тисод?, и?тимо?, сиёс?, биолог? ва географии ба раванду ?одисоти демограф?, ба та?диди а?ол? таъсиркунандаро низ меомўзад.
Дар демография а?ол? маф?уми махсус (хосе) аст. Дар география, а?ол? ?амчун ма?мўи одамони (сокинони) дар территорияи муайян и?оматкунанда (?ойгир буда) фа?мида мешавад. Вале дар демография а?ол? на ?аргуна ма?мўи одамон, балки ма?мўи одамони худбар?ароркунанда (худта?дидкунанда) дар раванди ивази насл мебошад. Барои демограф аломати (хусусияти) му?имтарини а?ол?-ин худбар?ароркун?, яъне та?дид? он ба воситаи таваллуд ва фавт мебошад. ?обилияти худбар?ароркунандаг? сифати асосии муайянкунандаи а?ол? ?амчун категорияи демограф? аст.
{амин тавр, демография илми таърихан ташаккулёфтаи ?амъиятиест, ки ?онуният?ои и?тисод?-?амъиятии та?диди а?ол?, ?одисот, раванд?о ва вазъи демограф?, сохтори демографии а?олиро дар вобастаг? бо сохти и?тимо? и?тисодии муайян зери таъсири омил?ои и?тисод?, и?тимо?, сиёс?, биолог? ва географ? меомўзад.
Дар демография ?одиса?ои демограф? гуфта таваллуд, фавт, нико? ва тало?-бекор карда шудани а?ди нико?ро дар фард? мефа?манд. Пайи?амии ?одиса?ои демограф? дар ма?мўи а?ол? раванд?ои демографиро ташкил меди?анд, ки он муттасил идома ёфтани таваллуд, фавт, та?диди а?ол?, нико? ва тало?ро, бевамониро ифода мекунад.
Вазъи демограф?-ии ?олати ?одисот ва равандхои демограф?, ?айат ва ?ойгиршавии а?ол? дар ин е он ва?т (сол) дар территорияи муайян мебошад. Вазъи демограф?-ин зо?иршавии ани?и ?онуният?ои обеъктивии и?тимо?-и?тисодии тара??иёт? ?амъият аст, ки тамоюли умумии инкишофи а?олиро дар территорияи муайян (мамлакат, но?ия, ма?алл? а?олинишин) инъикос мекунад.
{ангоми омўзиши демографиву географии а?ол? байни демографон ва географон ало?аи зич ва ?амкории бисёрсамта ба ву?уд омадааст. Дар тат?и?оти демографиву географии а?ол? як зумра масъала?ое ба миён омадаанд, ки дар ?аллу фасли он?о вазифа?ои географон ва демографонро ?удо кардану фар? кардан душвор аст. Масалан, муайян кардан ва та?лили фар?и регионии таваллуднок?, фавтнок?, сохтори демографии а?ол? (таркиби ?инс?, синну сол?, оилав? ва ?…) бешак фазон тад?и?оти демографон (демографияи регион?) мебошад. Вале ин масъала?о, бешуб?а, барои географон низ зарур аст. Зеро ин масъала?о ба ?исми таркибии тад?и?оти комплексонаи му?оисавии гурў??ои территории а?ол? дохил мешаванд. Чунин масъала?ои "мобайниро " илми ?авони дар нати?аи ?амкории географон ва демографон ба ву?уд омада-демогеография меомўзад. Демогеография дар ?атори фар?ияти территории ?одисот ва раванд?ои демограф? (тавалллуднок?,фавтноки, та?диди а?ол? ва ?.) инчунин ?ойивазкунии территории а?ол? (му?о?ирот) ва ?ойгиршавии а?олиро (зичии а?ол?, маскуншав?) низ тад?и? мекунад. Албатта, масъала?ои номбурда ба фазои тад?и?от? географон мансубанд. Вале ба ин масъала?о демографон ?ам маро? доранд. (Ниг. ба расми 1.).
2. Та?диди а?ол? ва ?онуният?ои он
Инсоният доимо дар инкишофёб? ва худтакроркун? аст. Мувофи?и маълумоти охири асри ?? (c. 1999) дар кураи Замин дар ?ар да?и?ае 192 наф, соате-11,6 ?аз наф, шабонарўзе - 271?аз. ва соле 94-96-млн. нафар сокинони нав пайдо шуда истодаанд. Бо ибораи дигар соле (с.2000) дар ?а?он 152-156 млн. таваллуд ва 60-64 млн. фавт ба ву?уд омада истодааст. Нав, ?авон ?амеша ?ои кў?на, солхўрда, мурда истодаро иваз мекунад. Ин диалектика аст. Албатта, ин равандро раванди соф биолог? ?исобидан нодуруст аст : баръакс? олами ?айвонот одамон ба насли худ восита?ои ме?нат, ма?сули ме?нат, та?рибаи ме?натии худ-неъмат?ои модд?, мадан? ва маънавии худро мерос мегузоранд, насли худро тарбия мекунанд ва ба воя мерасонанд. Чунин раванди такроран ивазшавии насл, бар?арор шудани ми?дор ва сохтори а?ол?ро та?дид? а?ол? меноманд.
Та?дид? а?олиро географон ва демографон дар шакл?ои ?архела таъриф дода бошанд ?ам, вале мазмунан он?о як раванди демографиро ифода мекунанд.
Дар адабиёти географ? (масалан, дар китоби В.А.Копилов) та?диди а?ол? чунин таъриф оварда шудааст: " Та?диди (?аракати табиии) а?ол?-ин раванди таваллуднок?, фавтнок? ва афзоиши табиииест,ки аз нав бар?ароршав? ва ивазшавии насли одамонро таъмин мекунад"1.
Дар демография хусусияти худбар?ароркунандаг? ва худниго?дорандагии ма?мўи одамонро дар рафти та?йирёбии шумора ва сохтори а?ол? та?диди а?ол? ?исобида мешавад: " Та?диди а?ол?-ин ба воситаи таваллуд ва фавт мунтазам аз нав бар?ароршавии ми?дор ва сохтори а?ол? дар раванд? ивазшавии насл? одамон аст"2.
Аз таърифот?ои боло? чунин бармеояд, ки та?дид? а?ол? равандест, ки ми?дор ва сохтори а?олиро та?йир меди?ад ва иваз шудани наслро таъмин мекунад. Онро баъзан ?аракати табиии а?ол? низ меноманд.
Таърихан се типи асосии та?диди а?ол? имконпазир аст.
1. Та?диди археотип? (аз юн. A?chaios-?адим). Он ба давраи ?амъияти бесинф? -обшинаи ибтидо? хос буда, хусусият?ои он ни?оят баланд будани нишонди?анда?ои таваллуднок? ва фавтнок?, басо паст будани афзоиши табиии а?ол?, кам будани давомнокии миёнаи умр ва дар нати?а тез иваз шудани насл ба шумор мерафт.
2. Типи анъанавии та?диди а?ол?. Он ба давраи ибтидои ?амъият? синф? (сохти ?амъияти ?уломдор? ва феодал?), яъне ба давраи то капитализм характернок буда, онро давраи аграрии инкишофи демограф? низ меноманд. Барои ин типи та?диди а?ол? нишонди?анда?ои нисбатан баланди таваллуднок? ва фавтнок?, паст будани афзоиши табиии а?ол?, кам будани давомнокии миёнаи умр ва ивазшавии тези насл хос мебошад. Вале ин нишонди?анда?о назар ба та?диди археотп? андаке баландтар буданд.
3. Типи та?диди ?озиразамон, ки он давраи ?амъияти сохти капиталист? (ва ?ам сотсиалист?), давраи индустрии инкишофи демографиро дарбар мегирад.
Вобаста ба характери ивазшавии насл намуд?ои зерини типи та?диди ?озира имконпазир аст ва дар давлат?ои ?а?он дидан мумкин аст:
а) Та?диди васеъ ва ё мўътадили а?ол?. Он ?ангоми зиёд будани таваллуднок? назар ба фавтноки рух дода, ми?дори насли нав (“фарзандон”) назар ба насли кў?наи гузаштаистода (“волидон”) зиёд мешавад. Чунин намуди та?диди а?ол? сабаби афзудани ми?дори а?ол? (бо суръат?ои мухталиф) мегардад. Онро ал?ол дар аксари давлат?ои ?а?он дидан мумкин аст.
б) Та?диди оддии (соддаи) а?ол?. Он ?ангоми ба ?ам баробар будани таваллуднок? ва фавтнок? ба ву?уд омада, ми?дори насли нав (“фарзандон”) ба ми?дори насли “волидон”(гузаштаистода) як хел, яъне баробар мешавад. Дар нати?а шумораи умумии а?ол? та?йир наёфта устувор мегардад.
в) Та?диди танги а?ол?. Он дар ва?ти зиёд будани фавтнок? назар ба таваллуднок? ба ву?уд меояд. Дар ин ?олат ми?дори насли “фарзандон” назар ба ми?дори насли “волидон”кам шуда, он сабаби кам шудани шумораи умумии а?ол? мегардад. Чунин ?олатро дар демография депопулатсия (аз лот.-de, dec-пастшав?, pop?lation- а?ол?, кам шудани шумораи а?ол?) ва ё “бў?рони демограф?” меноманд, ки сабаби мунтазам кам шуда рафтани ми?дори а?олии мамлакат мегардад. Ал?ол дар ?умла давлат?ои ?а?он (Россия, Украина, Латвия, Бул?ория, Белорусия, Венгрия, Эстония, Руминия, Чехия, Дания, Италия ва диг.) вазъи депопулатсия дида мешавад.
Бояд тазаккур дод, ки як ?атор олимон намуд?ои мав?удаи та?диди а?олии давлат?ои ?а?онро ба ду типи асос? ?удо мекунанд. Мисли В.А. Копилов, В.П. Максиковский.
Типи якум – та?диди содда (ва ё ба он наздик) номида шуда, он намуд?ои та?диди содда ва тангро (б ва в) дарбар гирифтааст, ки дар рафти ивазшавии насл шумораи а?ол? та?йир намеёбад ва ё ?атто кам мегардад.
Типи дуюм – та?диди васеъ ва ё мўътадили а?ол?, ки дар нати?аи он ми?дори насли минбаъда назар ба насли пешин зиёд буда, сабаби афзудани шумораи умумии а?ол? мегардад.
Барои типи якуми та?диди а?ол? нишонди?анда?ои пасти таваллуднок?, фавтнок? ва афзоиши табиии а?ол? характернок аст. Типи мазкурро дар давлат?ои Европа дидан мумкин аст. (Баъзан ба ин тип давлат?ои Америкаи Шимол?, Австралия ва У?ёнусияро низ мансуб медонанд. Умуман ин тип ба давлат?ои тара??икарда хос аст). Барои дар давлат?о та?диди соддаи а?ол? амал? гардад, зарур аст, ки ними оила?ои он 2 тог? ва ними дигари он 3- тог? фарзанд дошта бошанд (2-фарзанд ?ои волидонро “иваз кунанд”, фарзанди сеюм ?уброни аз садама?ову ?одиса?ои нохуш, касали?о фавтидагон, оила?ои бефарзанд (безурёд) ба шумор меравад). Дар демография барои амал? гардидани та?диди соддаи а?ол? нишонди?андаи 2,5 фарзанд дар оила?о эътироф шудааст.
Барои типии дуюми та?диди а?ол? таваллуднокии баланд ва ни?оят баланд, фавтнокии нисбатан паст ва ё миёна, афзоиши табиии мўътадил, миёна ва ё баланд характернок аст. Типи мазкур дар давлат?ои рўбаинкишофни?одаи Африка, Осиё, Америкаи Лотин? па?н гардидааст.
?онунияти асосии та?диди а?ол? пеш аз ?ама характери таърих? доштани он аст, яъне бо мурури гузашти ва?т ва рушди ?амъият намуд ва типи та?диди а?ол? низ та?йир меёбад. Сониян, бо баробари тара??иёти и?тимо? –и?тисод?, рушди фар?ангиву маънавиёти ?аёти мардум характери та?диди а?ол? низ дигаргун мегардад, яъне ба дара?аи тара??иёти и?тисод? – и?тимо?, маданию фар?ангии ?омеа вобастагии калон дорад.
3. Омил?ои ба та?диди а?ол? таъсиркунанда
Ба та?диди а?ол? (?аракати табиии а?ол?) ми?дори зиёди омил?о таъсир мекунанд, ки он?оро ба гурў??ои зерин ?удо кардан мумкин аст.
1. Омил?ои таби?-биолог?. А?олии кураи Замин дар шароит?ои мухталифи таби? зиндаг? мекунанд ва таваллуд, фавт, афзоиши табиии а?ол? раванд?ои биолог? мебошанд. Бинобар ин ба та?диди таби?и а?ол? омил?ои таби? – биолог? таъсир накарда наметавонанд.
Дара?аи гуногуни мутоби?шавии организми мард ва зан ба шароити му?ити таби?и ?аёт сабабгори асосии фар? дар ми?дори тавлиди духтарча ва писарбача ва дара?аи фавтнокии он?о дар синни то 5- солаг?; дар ва?т?ои гуногун о?озёбии камолоти ?инс? дар сокинони минта?аи и?лими гарм ва хунук сабаби давомнокии ?архелаи давраи фертил? (аз лот. fў?tilis-сер?осил) дар зан?о ва ми?дори гуногуни таваллуд дар он?о мегардад; таъсири касали?о ба фавт, ки сирояткунанда?ои он?о дар шароит?ои мухталиф зиндаг? доранд (касалии вара?а дар ма?ал?ои ботло?зору серрутубат, касалии хоб дар тропика, эпидемия?о ва диг.).
Просмотр: 6930
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved