Дата: 2015-09-12
Ба ?ама маълум аст, ки то?икон хал?и ориёиасл буда, аз ?адимулайём сокинони аслии Осиёи Марказ? мебошанд. Ва таърихи он?о бо таърихи кулли мардуми эронинажод пайванди ногусастан? вареиши ?ав? дорад. Ин таърих хеле пурпечутоб буда, тобишу па?л??ои гу-ногуни он ?ан?з пурра ом?хта нашудааст. Аммо як ну?-та маълум аст: саропои ин таърих аз хуни фарзандони озодипараст, ватанд?ст ва гаюру маърифатпарвараш гулгун аст. Ин миллати цонсахт, ки дар ?ец давру за-моне барои гасбу тороци давлате, сарзамине шамшер накашидааст, го?е ба ?укми беадолатии таърих зери хокистари ца?олат мемонд, лекин гумному попадид на-шуда, чун шо?ини дурпарвоз боз бол мекушод. Миллати мо дар ?ама давру замон фазлу хирад, озодманиш?, до-нишанд?з?, сарбаланд? ва зиндагии поку беолоишро пеша карда, чун к??соронаш асоратнописанд буда, мисли арча дар дили сангреша давонда, умри цовидон ёфтааст.
Э. Ш. РА?МОНОВ.
То?икон форсизабонон хал?иятеанд мансуб ба гур??и калони шохаи ориёии оилаи кавм?ои ?ин-дуаврупо?. Олимон ва бостоншиносон он?оро дар минта?аи фаррохи Шар? сершумортарйн хал?и Эро-ни нажод -форс?о, ки ба се гур??и асос? та?сим шуда буданд, муаян намудаанд. Тиб?и таърифи Деникёр «агар та?рибан ?удуд?ои Форси ?озираро фаро ги-рифта, аз Астаробод ба ?ониби Язд хате гузаронем, дар ?исмати шар?ии он то?икон, дар ?арб а?амиён(байни Те?рону Исфа?он) форс?о (байни Исфа?ону хали?и Форс ) дарёфт мекунем».
?амин тари?, ?адимтарин сокинони ба мо маъ-луми Осиёи Миёна-то?икон, форсизабонон, ?атто пас аз тохту този ?рду?ои ?осиби ?айр, ки дар бисёр мавзе?ои фаррохи Осиёи Миёна ва берун аз онун-сур?ои эрониро несту нобуд намуда ё дар таркиби худ омехтанд ва ё ба к???о танг карданд то ?ол дар Осиёи Миёна масо?ати васеъро иш?ол менамоянд. Аксари то?икон форсизабонон дар ?исмат?ои к??-пораи ша?р?ои Фар?она, Тошканд, Насаф, Самар-?анд, Бухоро, Ху?анд, к???ои ?индупушт, Туркистон, Силсилак???ои ?арато?, к???ои Бойсун, ва то сарга-?и Амударё, Зарафшон, Сирдарё зиндаг? мекарданд. Ин мардуми форсизабон -то?иконро дар ин давру замон аз р?и мав?еи зист ва ?исман аз р?и тип ба ду гур?? та?сим кардан мумкин аст: водинишин ва к??истон?. Табиист, ки хуни водинишин?о бо хуни ?осибони охирзамон бештар омезиш ёфта, аз ли?ози тип аз форсизабонони к??истониён тавофути назар-рас доранд. Дар бораи то?икони к??истон? бояд гуфт, ки бо сабаби бе?тар бо?? мондани хуни ори-ё? нисбат ба водинишинон хеле тоза ва хусусияти миллии хешро дошт. Дар шароити умумии мав?уда, ки ?ама то?икон ба оилаи забони эрон? мансубанд аз р?и мав?еи таснифи ?у?рофиашон гарчанде «бухо-ри?о, самар?анди?о, ?ротеппаги?о, фар?онаги?о, ба-дахшони?о» ва ?айра?о меномиданд, ?амаи то?икони Осиёи Миёнаро ба ду ?исмат ?удо кардан мумкин:
1. Он?ое, ки ба шева?ои форс? гуфтугузор ме-кунанд.
2. Он?ое, ки ба забон?ои эрон?, на форсй сухан мсронанд. Масалан: забон?ои ма?аллии су?д?, ху?ан-д?, я?нобй, язгулом?.
Забони то?ик? идомаи забони форс? буда, бо насилаи таъсири маданию сиёсии Форс, дар асоси шсва?ои ма?алл? бо сабаби ба ву?уд омадани баъзе хусусият?ои забон? мав?еи хоса пайдо карда, дар фар?анги ниёгон ро? ёфта, дар ?аёти он?о бе асар памонд.
То?икон -форсизабонон хидмати худро дар илму адабиёт ва мактаб?ои гуногун равия дар аср?ои ХУ1-ХУШ ки ба сабаби ?ангидани амирон, хон?ои оп замон ва зулму бедоди аз?амзиёди он?о мамла-кат хело хароб шуда буд, низ давом додаанд. Че?-ра?ои бузурги илму фар?анги ин замон мактаб?ои адабии хешро дар ша?ру вилоят?ои фар?анги таъсис дода буданд.
Риштаи р?згори мардумони форсизабондар Ирон, Мовароунна?р, Хуросон ва ?инд (то?ик?)- ша?р?ои Самар?анд, Бухоро, Ла?ор ва Де?л?, ?ирот ва ?айра-?о таъсис додаанд, амал мекард. Ин че?ра?ои фар?ан-ги форсизабонон ба тамоми мушкили?ои зиндагии хсш ниго? накарда, дар э?одиёти фар?ангиашон ху-сусият?ои забон ва урфу одати мардумашонро ниго? доштаанд.
Хусусан дар ин- давра мактаб?ои хушнавис? аз 1арафи устодон таъсис дода шуда, ба шогирдон махсусиятикасбихеш ом?зонда мешуд. Тавассути ин мактаб?о ва ма?сули э?одиёти он?о робита?ои мин-га?а?ои мадании дохилию берунмарзии форсизабо-иоп бо?амдигар пайваст мегардид. Мо метавонем аз э?одиёту саргузашти бузургони ин давра ёдрас гар-дем : Мулло Мушфи??, Бо?ии Зард?зи Бухоро?( асри XVI), Низоми О?ангари ?ирот?- со?иби маснавии «Юсуфу Зулайхо» (асри XVII), Мирхо?аи Самар?ан-ди- сарояндаи таърихи мадрасаи Шердори Самар?анд (асри XVII), Хо?а?асани Нисории Бухоро?, Мутрибии Бухоро?- олим, шоир ва ?ам муаллифи чандин кито-би илм?,Мирсайид Шарифи Ро?им- шоир, муаллифи «Таърихи Сайид Ро?им», Мирзо Абдул?одири Бедил (1644- 1721), Фитрати Зард?зи Самар?анд?, Сайидои Насаф? (асри XVII ибт.Х^Ш), Мавлоно Афгори Са-мар?анд?, Мул?ами Бухорой, Ягонаи Насаф? (асри XVIII), ?унайдулло Махдуми ?ози?-мутахассиси илми тиб ва шоир (дар соли 1831 аз тарафи амир Насрулло кушта шудааст) ва да??о дигароне буданд, ки са?ми он?о низ дар пешрафти фар?ангу тамаддуни мардуми то?ик, форсизабонон алалхусус дар со?аи давлат? ва сиёсат ?ам дар олами Шар?, хусусан дар Осиёи Миёна ва Эрон ни?оят бузург мебошад.
Яке аз бузургони ин давру замон - Бадриддини ?илол? буда, оид ба ашъор ва осор?ои фар?ангии ? му?а??и?они муосири ?арбу Шар? дар фе?ристу ма-?ола?ои худ сухан?ои басе пур?иммат гуфтаанд. Дар шар?шиносии Русия бори нахуст номи ?илол? ва ду асари ? дар фе?ристи Б.А.Дорн (Санкт-Петербург-1852) ?айд шудааст. Б.А.Дорн дар ин фе?рист ду нус-хаи «Шо?у Дарвеш» ва як нусхаи «Сифот-ул-оши-?ин»-ро тасниф кардааст. Минбаъд номи ?илол? ва тафсири осори ? дар фе?ристи бисёр китобхона?ои ?а?он ?айд гардидаанд. Бо ву?уди ин, аз маълумоти дигар сарчашма?о бармеояд, ки ш??рати фазлу дониш ва равна?и э?одиёти ?илол?, махсусан баъд аз вафоти ?ом?(1492) ва Навой(1501) афзун мегардад.
Дар ?амин сол?о ? бо баробари газал?ояш масна-ви?ои «Шо?у Дарвеш», «Сифот-ул-оши?ин» ва «Лай-лию Ма?нун»-ро таълиф намудааст. Ин матлаб аз маъ-лумоти муаррих Хондамир боз ?ам равшантар маълум мегардад, ки ? дар «Хулосат-ул-ахбор» (соли 1499) ме-нависад: «Мавлоно ?илол? дар назми ?азал бешуб?а бебадал аст. Лекин дар ин айём ? аксар ва?ти худро ба та?сили улум сарф мекунад».
Ба гуфтаи Бобур «с?-чи?ил ?азор байт дар ёд дошт ва аксари байти хамса?ои Низомиву Амир Хусравро аз ёд медонист». Яке аз хамсасароёни бузурги марду-ми то?ик- форсизабонон ба шумор меравад.
Шахсияти бар?манди дигари ин замон Зайниддин Ма?муди Восиф? аст. Яке аз асар?ои бузурги фар-?ангии ? «Бадоеъ-ул-ва?оеъ» буда, ом?зиши он дар миёна?ои асри XIX бо к?шиши шар?шиносони рус П.Н.Лерх ва Б.Дорн шур?ъ шуда буд. Мо?ияти ин асар дар ?аёти и?тимоию сиёс? ва маданию адабии хал??ои Хуросону Мовароунна?ри давраи Восифй ба муноси-бат?ои гуногун дар асар?ои В.В.Бартольд, А.А.Семё-нов, Б.?.?афуров, Е.Э.Бертельс, А.Мирзоев, С.Айн? ва дигарон таъкид шудааст. Устод Айн? ба ом?хтани ёддошт?ои Восиф? машгул шуда, нати?аи тад?и?оти хешро оид ба ?аёту э?одиёти ин нависанда дар асари «Восиф? ва хулосаи Бадоеъ-ул-ва?оеъ» ?амъбаст на-мудааст.
Дигаре аз бузургони фар?анги ин давра Сайидои Насафй буда, зиндагиаш ни?оят душвор ва пур аз му-сибату ?ам гузаштааст. Ба ?амаи ин мушкили?ои зиндагию ?омеа ниго? накарда, дар э?одиёти худ реалона камбудию ноадолати?ои ?омеаи хешро дар зери тан-?ид ?арор дода, хусусият?ои гуманистию инсонд?сти-ро тар?иб намудааст.
Асар?ои ? дар як ?о ?амъовар? шуда, ба шакли ?уллиёт ба замони мо расидаанд. ?уллиёти ? 27 масна-виро дарбар гирифта, ба мавз??ои мухталиф бахшида шудаанд. Гуманизми Сайидо ма?з ба парастиши ин-сони хурди о?изу нотавон, ба ?имояву дастгирии ода-ми оддии бечораву бенаво равона гардидааст. Сайи-до бахшида ба оммаи ме?наткаш бо номи «Ба?ориёт» (?айвонотнома) асари махсусе э?од кардааст, ки ?а-мон ?ояи и?тидори тавоноии хал?ро ба тарзи бар?ас-тае та?ассум менамояд.
Яке аз шахсият?ои дигари бузурги охири ин за-мон , яъне охири асри XVIII ва аввали асри XIX ?у-найдуллои ?ози? буда, дар бораи ? адабиётшино-сони То?икистону Узбекистон бисёр навиштаанд, ки му?имтарини он?о маълумоти С. Айн?, А. Мирзоев, Х.Мирзозода, А. ?аюмов ва Н. Маъсумй мебошанд. ?амаи ин муло?иза?о дар рисолаи С. Амир?улов «?у-найдуллои ?ози? ва достони ? «Юсуф ва Зулайхо» ?амъбаст гардидааст. Дар рисолаи С. Амир?улов тар-?умаи ?ол, мероси манзуми лирикй ва маснавии «Юсу-фу Зулайхо» тад?и? шудааст. Навишта?от?ои ?ози? то имр?з а?амияти худро гум накарда, ба ?аёти марду-ми имр?за пайвастаг? дошта, аз тарафи олимони зиёде боиси та??и?у ом?зиш ?арор гирифтааст.
Агар оид ба пешрафти маданияти моддии аср?ои ХУ1-ХУШ-и то?ик сухан ронем, дар ин давра сохтмони бино?ои маъмур?, хо?агй ва маданиго маиш? вусъати зиёде пайдо намуд, ки ин яке аз ?и?ат?ои хоси ин давра ба шумор меравад. Дар аксари ша?р?ои маркази фар?ангию ти?оратии вилоят?ои Мовароунна?ру Хуросон ва ?инду Эрон бино?ои нав, иморат?ои м??ташам, аз ?абили мадраса, мас?ид, ма?бара, ?аммом?о, ти?оратхона?ои бо?ашамат, корвонсарой?о, пул?о ва хона?о??о сохта шуданд. ?ар яке аз ин меъмори?о бо хусусияту ороишоти худ аз ?амдигар ба кулл? фар? мекарданд.
Хусусан меъмори?ои гумбазноки ша?р?ои Бухо-ро, Тошканд, ?ирот, Самар?анд, Уротеппа, Ху?анд, Ша?рисабз, К?лоб, Ху?анд, Исфа?он, Де?л? ва ?ай-ра?о аз тарафи меъморони мо?ири гуногуни он замон сохта шуда буданд. Иморат?ои ?алъаи ?исор, аз ?а-били Мадрасаи К??на, Мазори Махдуми Аъзам ва ?айра?о шо?иди санъати баланди меъмории ?исори онва?та мебошанд. Санъати минятур? ва ороиши бадеии китоб?ои дастнавис ба дара?аи баланд расида буд. Китобхона?ое, ки дар дарбори баъзе султон?о мав?уд буданд, дар айни ?ол вазифаи корго?и китобат ва ороиши дастнавис?оро адо мекарданд.
Аз р?и маълумот?ои шевашиносони давраи му-осир бармеояд, ки аксари мардуми форсизабонони к??истон? дар к??пора?ои ?ардара маскан гирифта, то имр?з анъана ва урфу одати а?додии худро ниго? доштаанд. Инчунин са?ми фарзандони бофар?ангу ва-танд?сти мардуми (?ардур?) ?ардарагй дар пешрафти илму фар?анг ва тамаддуни давраи муосири давлат-?ои шурав? ва то?ик ни?оят бузург мебошад.
Яке аз шевашиноси муосири то?ик М. Эшниёзов дар «Шеваи ?ардурй» ном китоби худ ?айд кардаанд, ки кисмати мардуми форсизабонон бо фишору ?ас-би сулолаи ман?итиён аз ша?р?ои маркази фар?анг? берун рафта, дар ?ар дараи к??истон?ои гирду ат-рофи ша?р?ои Фар?она, Самар?анд, Бухоро, Ша?-рисабз, Насаф, ?узор, Бойсун, ?исор, ва ?айра?о маскан гирифтаанд. Дар та?вияти гуфта?ои боло мо метавонем г?ем, ки о?ози ша?арраи он?о Авазб? ном шахси мансабдори форсизабони Бухорро буд. ? бо сабаби фишори мансабдорони ман?итиён дар охири умри хеш бо фарзандонаш аз Бухоро берун рафта ба ?исмат-?ои к??пораи ша?р?ои Насаф ва ?узор зидаг? кардааст. Фарзандони бар?манди минбаъдаи ин сар-замин?о хештаншиносии мардуми худро тавассути э?одкори?о ?амчун ?авми ша?арраи ориёи?о муар-рифй кардаанд. Шахсият?ои бузурги он?о - М.Эркаев, Шокир Мухтор, М. Мирзоев, А. Р?з?, М.Эшниёзов, Саттор Турсун, А.?аро?улов, ?. Шамсиддинов, А. А?адов, И.Насриддин, У. Ма?мадшоев, С. Саидов, А.Абдуллоев, Н.Сайфиев, М.Болтаев, Х.?амро?улов, Г. Пайванд, Д. ?омидов, С.Амир?улов, А.?аитов, А.Бобоев, Р. Олимшоев, Р. Нор?улов, Ю.Шодипур, Б.?амзаев, С. Шоназаров, 3. Хуррамов, Н. Бозоров, А. Шоматов, Э. Амонов, С. Нурма?мадов, Н. Шаъбо-нов, Н. Аннаев, Р. Бердиев, ?. Бегимов, М. Хуррамов, А.Шукуров ва дигарон мебошанд.
Албатта барои э?ё ва ё зинда ниго? доштани суннат-?ои а?додии хеш дар т?ли аср?о имр?з байни мардуми форсизабонони ?ардур? (?ардараг?) са?ми оила?ои-Бозоров?о, Одинаев?о, Чориев?о, Шералиев?о, Ма?-садов?о, Тошп?лотов?о, Нор?обилов?о, ?амдамов?о, Бобо?улов?о, Равшанов?о, Нурматов?о, ?умаев?о, Менглиев?о, Нор?улов?о, Авазов?о, Шоназаров?о, Шаъбонов?о, Амонов?о, Шома?мадов?о, Эшп?ло-тов?о, Азизов?о, П?рту?ов?о, Бобоев?о (эшонзода), Абдуев?о, Нор-?улов?о (ша?арраи Олимшо), Мир-зоев?о, Бердиев?о, Аннаев?о (усто?ои маш?ур), М?-минов?о, Эшниёзов-?о, Амир?улов?о, Калонов?о, Одинаев?о, Эгамбердиев?о, Набиев?о, ?азратов?о, Муродов?о (эшонзода), Хуррамов?о, Р?зибоев?о, ?у-маев?о, Равшанов?о, Ра?абов?о, Соатов?о, Юсупов?о, Асадов?о, Бегимов?о ва ?айра?о аз де?а?ои Бо?учор-бо?, Беш??тон, ?изилмазор ни?оят бузург мебошад.
Он мардуми то?ике-, ки дар як сарзамини фар-рох умр ба сар мебурданд ба кишоварз? маш?ул шуда, со?иби маданияти заминдории хеш гаштаанд, ки дар ?иёс бо мардуми дигари Осиёи Миёна бо нозукта-бъии худ фар? карда меистанд. Бо ?амин асос?ои фар?анги ?адим шар? дода шуда, му?аббати то?икон ба тозагиву озодагии хона, ба осоишу ?узуру ?аловат, дарахтзор намудани атрофи манзили худ, шав?у ра?бат ба гулзоркунии ?авлй, сохтани суфа-ча?ои зебову шоиронаи гилин зери сояи дарахтон дар лаби ?авз?о, ?абул?ои ме?монон, ?ои истиро?ат ва?айра?о дар навишта?оту бо?имонда?ои ?асру ис-ти?оматго??о маф?уз мондааст. Дар де?оти к??? то ?ан?з расму одати ?адимаи ме?монпазирии ?амагонй бо?ист. Мусофири шабмондаро аз р?и одоби а?до-диашон бояд хуб ме?мондор? кунанд ва агар шахсе ё хонадоне бе сабаб?ои узрнок ме?монро хуш напази-рад, айб шуморида мешавад. Занон дар миёни мар-думи то?икон ?а?и?атан нисбат ба он ки чашмдор буданд мумкин аст, камтари вазъи залилона дорад. Зан дар ?амвори?о, яъне води?о албатта р?яшро аз мардони бегона п?шонда мегардад, аммо дар к??ис-тон алал хусус дар води?ои дурдасти к???, ки дини ислом дар он ?ой?о нуфузи зиёд надорад ва зин-даг? соддатар аст. ? аксаран бо р?и боз мегардад. Дар баъзе ма?ал?ои к??? занон ?атори мардон кор мекунанд, галла медараванд, ?амро?и фарзандон ба чарого??ои тобистона к?чида, аксар ва?т тамоман бе ?узури мардон ба шакли ?асабаи ало?идаи занона мезиянд .
Просмотр: 3406
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved