Дата: 2013-01-05
На?ша:
1. Манбаъ?ои маълумот дар бораи шумораи а?ол?.
2. Ба?исобгирии а?ол?
3. Р?йхатгирии а?ол?.
4. Динамикаи (афзоиши) шумораи а?олии ?а?он.
1. Манбаъ?ои маълумот дар бораи шумораи а?ол?
Шумораи а?ол?, таркиб, сохтор ва тарзи та?диди а?ол? яке аз масъала?ои му?им ва ну?таи ибтидоии ом?зиши демографию географии а?ол? ба шумор меравад. Зеро тавсифи а?олии ?ар кадом во?иди территор? (де?от, ша?р, но?ия, мамлакат ва ё региони ?а?он) аз муайян кардани ми?дори одамони дар он и?оматкунанда о?оз меёбад.
Агарчи масъалаи шумораи а?олиро со?а?ои мухталифи илм (омория, демография, этнография) тад?и? мекунад, вале география ба самти территории ми?дори а?ол? маро? дорад.
Зеро шумораи а?ол? ва фар?и территории он ба захираи ме?нат? таъсир мекунад. Захира?ои ме?нат? ?исми таркибии ?увва?ои исте?солкунандаро ташкил меди?анд. Сониян, шумораи а?ол?, та?йирёбии (динамикаи) он дар як?ояг? бо та?диди а?оливу сохтори а?ол? асоситарин масъала?ои тад?и?от ва ом?зиши илми демография ба шумор мераванд.
Маф?уми «шумораи а?ол?» ма?м?и (?амъи) одамони дар территорияи муайян (ма?алли а?олинишин, но?ия, мамлакат, ва ё региони ?а?он) ?ойгир бударо ифода мекунад. Барои а?олии му?им ?амчун ?удуди ?ойгиршав? одатан сар?ади маъмур? ва ё сар?ади и?тисод? - географ? (масалан, шумораи а?олии ша?ри Ху?анд ва ё вилояти Су?д ва ё водии Зарафшон) ба назар гирифта мешавад. Вале барои а?олии к?чманч? чунин ?удудро сар?ади ареал? (аз лот.a??a - майдон, фазо) бодиягарии он?о ташкил меди?ад. Дар он территория?ое, ки байни он?о ?аракати а?ол? имконпазир аст, намуд?ои мухталифи шумораи а?ол? (шумораи а?олии мав?уда, а?олии доим?, а?олии юридик?...) фар? карда мешавад.
А?олии мав?ударо одамоне ташкил меди?анд, ки ?ангоми р?йхатгирии а?ол? дар ма?алли мазкури а?олинишин ?астанд, ?атъи назар аз он, ки доим? ва ё мува??ат? дар он зиндагон? мекунад. А?олии доимиро одамоне ташкил меди?анд, ки одатан дар ?удуди ма?алли мазкур (де?от, ша?рак, ша?р, но?ия, вилоят, давлат) зиндаг? мекунанд, ?атъи назар аз он, ки дар ла?заи р?ихатгирии а?ол? дар ?амон территория ?астанд ё не. А?олии юридикиро ма?м?и одамоне ташкил меди?анд, ки дар ма?алли мазкури а?олинишин дар ?айд (масалан, ?айди шиноснома...) мебошанд.
Шумораи а?ол? дар ва?т та?йирёбанда мебошад. Та?йир ёфтани шумораи а?ол? ба воситаи таваллуднок?, фавтнок? ва дар территория?ои ало?ида - ба воситаи му?о?ироти а?ол? мегузарад. Маълум аст, ки дар ?ар ла?заю да?и?а касе таваллуд мешавад ва касе мемирад, касе ?ои исти?оматашро дигар мекунаду касе ба ин ма?ал меояд. {амин тавр, раванди та?йир ёфтани шумораи а?ол? (ва дар як ва?т сохтори он) мутассил ба амал меояд.
Та?йирёбии ми?дори а?ол?, ?амъбасти зиёдшав? ва ё камшавии шумораи он нати?аи таъсир ва амали ?увва?ои зиёдкунанда ва камкунандаи шумораи он мебошад. Шумораи а?олии мамлакат ва ?ар кадом во?иди территор? аз ?исоби таваллудшав? ва омадани му?о?ирон зиёд мешавад, вале дар як ва?т, аз ?исоби фавт ва му?о?ироти (рафтани) одамон кам мегардад. Бинобар ин бузургии та?йирёбии шумораи а?ол? ба чор нишонди?анда-ми?дори таваллуд ва фавт, к?чида омадагон ва к?чида рафтагон вобаста аст,
Фар?и байни ми?дори таваллуд ва фавт дар ягон давр (одатан дар як сол) дар территорияи муайян афзоиши табиии а?ол? номида мешавад.
Бояд дар хотир дошт, ки афзоиши табиии а?ол? мусбат (агар ми?дори таваллуд аз фавт зиёд бошад) ва ё манф? (агар ми?дори фавт назар ба таваллуд зиёд бошад) шуда метавонад.Таносуби байни ми?дори рафтагон ва омадагонро дар территорияи муайян дар ягон давр (сол) афзоиши мигратсионии (механикии) а?ол? ва ё садои мигратсия меноманд, ки он низ мусбат (агар ми?дори одамони ба ма?алли муайян омада назар аз ин ма?ал (?ария) рафта зиёд бошад) ва ё манф? (агар ми?дори одамони омада назар ба рафтагон кам бошад) шуда метавонад. Афзоиши табиии а?ол? ва салдои (аз итал. saldo - ба?ия, ?исоб) мигратсия компонент?ои (?исми таркибии) та?иърди?андаи шумораи а?ол? мебошанд. Аз ин ?ост, ки агар афзоиши табиии а?ол? ва салдои мигратсия мусбат бошад, пас афзудани ми?дори мутла?и а?ол? ба ву?уд меояд. Ва баръакс, агар афзоиши табиии а?ол? ва салдои мигратсия манф? бошад, ё худ нишонди?андаи афзоиши табиии а?ол? мусбат, вале камтарин (паст) бошаду аммо салдои мигратсия манфии бештар (баландтар) ва ё нишонди?андаи салдои мигратсия мусбати паст бошаду аммо афзоиши табиии а?ол? манфии бештар (пасттарин) бошад, дар ин ?олат?о шумораи мутла?и а?ол? кам мегардад.
Дар амалияи демография ва инчунин география шумораи а?олии давлат?о ё барои ибтидои давр (аввали сол), ё барои охири давр (охири сол) ва ё шумораи миёнаи а?ол? барои давр (сол) дода мешавад.Яъне шумораи а?ол? амалан барои ла?заи муайяни ва?т ?исоб карда мешавад. Шумораи миёнаи а?олиро барои давр (сол) аз р?и формулаи зерин ?исоб мекунанд:
(I)
Дар ин ?о: -шумораи миёнаи а?ол?,
-шумораи а?ол? дар ибтидои давр (сол),
–шумораи а?ол? дар охири давр (сол)
Сарчашмаи (манбаъ?ои) маълумот дар бораи шумораи а?ол? мухталифанд. Умдатарин манбаи маълумот р?йхатгирии а?ол? ба шумор меравад. Дар фосилаи байни р?йхатгирии а?ол? манбаъ?ои дигари маълумот дар бораи шумораи а?ол? ва раванду ?одисоти демограф? истифода бурда мешавад. Дар байни он?о ?исоби ?ории шумораи а?ол? ва раванд?ои демограф?,тартиб додани ?ар гуна р?йхат?о, тад?и?оти интихоби махсус, регистри (?айд?) компютерии а?ол? а?амияти бештар доранд.
{ар кадом аз ин манбаъ?ои маълумот дар бораи а?ол? ?ам ?и?ати мусб? ва ?ам манф? дошта, ?амдигарро пурра мегардонанд ва фа?ат дар мавриди истифодабарии як?ояи он?о дар бораи шумораи а?ол? ва ?одисоту раванд?ои демограф? маълумоти пурра, са?е? ва боэътимод ба даст овардан мумкин аст.
2. Ба?исобгирии а?ол?
Ба ?исоб гирифтани ми?дори одамон аз замон?ои ?адим о?оз ёфта буд. Аввалин майлу ра?бат, к?шиш ва талаботи ?амъият барои муайян кардани шумораи а?ол? ?ан?з дар давраи ?уломдор? ба ву?уд омада буд. Сиёсати андоз? ва ?арбии давлат?ои ?уломдор? дар бораи ми?дори а?ол?, таркиби ?инс? ва синну солии он?о маълумоти ани?ро талаб мекард, ки ин сабаби гузаронидани нахустин ?исобкуни?ои шумораи а?ол? гардида буд. Масалан, дар Мисри ?адим (с.2800-2950то мелод) ?исобкунии характери фискал? доштаи (лот-fiskal?s-давлат?, хазина, андоз) а?ол? гузаронида мешуд.
Чунин ?исобкуни?ои а?ол? бо ма?сади андоз?ундор? дар Я?удияи ?адим, Месопотамия (Байнанна?райн), {индустон, Хитой (а.??III-то мелод) низ гузаронида мешуд. Дар Рими ?адим ба?исобгирии ми?дори а?ол? бо ма?сад?ои ?арб?, фискал? (андоз?) ва электорал? (аз лот –?l?kto?-интихобот,интихобкунанда) аз соли 435 то мелод? о?оз меёбад, ки онро «сенз» (аз лот.c?ns?s-ба?омон?, ?исоб кардан,ба?о монда шуда) ва шахсони масъули ин амалиётро сезор?о меномиданд. Кор?ои ба?исобгирии а?ол? дар он ?о ни?оят ?идд? буда, ?онуни он?о талаб мекард, ки ша?рвандон зери савганд ба сензор?о маълумоти талабкардаро (ному насаб, синну соли худ ва аъзоёни оила, молу мулкашонро) баён кунанд. Нати?а?ои сенз дар дафтари махсуси ?айд мунтазам акс карда мешуд, ки дар асоси он шумораи а?ол?,синну сол ва ?инси онро муайян кардан он ?адар душвор набуд.
Дар асри миёна ?айди характери андоз? доштаи а?ол? дар давлат?ои дигари Аврупо (Англия, Шведсия,Руссия, Белгия ва диг.) низ па?н гардид. Он?о ба?исобгирии а?олиро му?им намедонистанд, шахсони андозди?анда ва во?иди андозди?? (хо?аги?о, хона?о, ?авли?о) –ро ба р?йхат мегирифтанд. Баъдтар, дар аср?ои ?IV-?VI нати?а?ои ба?исобгир? дар «китоб?ои муншиён» ?айд карда мешуданд. Дар а.?VII хо?аг? (?авл?) во?иди ягонаи андозди?анда гардида,ба?исобгирии а?олиро р?йхатгирии ?авл? меномидаг? шуданд. Аз ин ?ост,ки тамоми он ?исобкуни?ои а?ол? як андоза содда ва яктарафа буда, ё ?исми а?олиро (?уломон, сарбозон, андозди?андагон, интихобкунандагон,) ва ё ?авли?о (хонавода) ва со?ибони он?оро дарбар мегирифту халос.
Ташаккули давлат?ои марказонидашуда ва ба ву?уд омадану инкишофи муносибат?ои капиталистии исте?сол? оид ба раванд?ои и?тимоию и?тисод?, аз он ?умла,а?ол? талаботи маълумоти ани? ва боэътимодро ба миён гузошт. ?авобан ба чунин талаботи ба миён омада дар давлат?хои Аврупо ва ШМА системаи давлатии омор о?иста- о?иста пайдо шуда, масъалаи дар асоси бунёди нав гузаронидани ?исобкунии а?ол? та?озои замон гардид.
Дар Руссия дар а?ди Пётри I бо ма?сади гузаронидани исло?оти андоз? (?ор? намудани андози сарикас?) ?ан?з дар соли 1710 к?шиши ба?исобгирии тамоми а?ол? гузаронида шуда буд, вале он низ нати?аи дилхо? надод. Бинобар ин Пётри I, 26 ноябри соли 1718 фармони махсусе ?ор? кард, ки дар он «..... р?йхати ?ама гирифта шавад (як сол м??лат дода шавад)....» амр карда шуда буд. Р?йхати бо ?амин ро? тартиб додашуда тан?о баъди се сол гирд оварда, нати?аи ?амъбасти он минбаъд баъди се соли дигар тафтиш-«ревизия» карда шуданд. Аз ин ли?оз дар Руссия аз ?амон ва?т ба?исобгирии а?олиро «ревизия» меномидаг? шуданд. Дар давоми ?ариб якуним аср (то соли 1860) чунин ревизия?о дар Руссия да? маротиба гузаронида шуд.
Вале тамоми амалиёти ба?исобгирии ми?дори а?ол? дар давлат?о дар бораи шумора ва сохтори демографии а?ол? маълумоти мукаммал ва боэътимод дода натавонист. Зеро он?о якчанд сол т?л мекашанду ба?оят ноани? буданд, а?ол? аз р?и шумораи ?а?и?ии сокинон не, балки тан?о аз р?и шумораи «дар ?айд будагон», ва ё фа?ат таба?а?ои андозди?анда ба ?исоб гирифта мешуданд, ки ин талаботро ?онеъ карда наметавонист.
Бинобар ин дар байни давлат?о аз охир?ои асри ?VIII ва ибтидои асри ?I? о?иста-о?иста усули р?йхатгирии умумии (сарикасии) а?ол? ?ор? гардид.
Р?йхатгирии а?ол? ва ?исоби ?ор?
Дар адабиёти мухталиф, сарчашма?о ва кутуби илмии замон? оид ба р?йхатгирии а?ол? андеша?ои мухталиф баён шудаанд. «Р?йхатгирии а?ол?-ин амалиёти илман муташаккилонаи ?ункунии маълумот дар бораи ми?дор ва таркиби а?ол? мебошад.» Санади мазкур агарчи содда аст, вале он аз р?и ани?иву пурраг? ба дара?ае нокифоя аст. Бинобар ин дар зер андеша?ои мумайизони (эксперт?ои) СММ-ро меорем:
«Р?йхатгирии а?ол?-ин раванди умумии ?ункун?, ?амъбасткун?, ба?оди??, та?лилкун? ва нашркунии маълумоти демограф?, и?тисод?, ва и?тимо? дар бораи тамоми а?олии дар мамлакат ва ё ягон ?исми таркибии он и?оматкунанда дар ла?заи муайяни ва?т мебошад»1
Таърихи р?йхатгирии мунтазами умумии а?ол? дар ШМА (с1790), Шведсия. Финляндия (1800), дар Англия, Шотландия, Франтсия, Дания ва Норвегия (с.1801) ибтидо ёфтааст. Аммо он?о ?ан?з бо маънои ?озираашон р?йхатгирии такмилёфта набуданд: барномаи р?йхатгир? ?амаг? аз 2-4 савол иборат буд, одатан дар он тан?о шумораи умумии мардону занон (?инс?о) ба ?исоб гирифта мешуд, ба?исобгирии а?ол? биьёр т?л мекашид, ма?садаш ситондани андоз ва муайян кардани шумораи мардони калонсол ва хо?аги?о буд.
Р?йхатгирии нахустини ба принсип?ои (бунёди) илм? асоснок гардида ба миёна?ои асри ?I? рост меояд, ки нати?а?ои он дар давлат?ои аврупо? ба ву?уд омадани муассиса?ои махсуси омор? ва рушди илми омория гардид.
Аввалин р?йхатгирии ?а?и?атан илмии а?ол? дар соли 1846 дар Белгия зери ро?барии олими намоён Адолф Кетле (1796-1874) гузаронида шуд. А. Кетле яке аз асосгузорони илми омория (статистика) ва демографияи муосир ба шумор меравад. Ма?з ? принсип?ои асосии р?йхатгириро (принсип?ои якр?заг?, умумият?, ном ба ном?, ?амъ кардани мълумот дар бораи ?ар як сокин, ба ?исоб гирифтани а?олии мав?уда ва диг.) кор карда баромадааст.
Та?рибаи нахустин р?йхатгирии а?олии Белгия (1846) ва сохтори муассиса?ои омории онро минбаъд давлат?ои дигари аврупо? васеъ истифода бурданд. Дар коркард ва такмилу рушди методологияи гузарондани р?йхатгирии а?ол? Конгрес?ои омории байналхал?? ,институти байналхалии омор? (с 1885 таъсисёфта) ва дар замони мо Комиссияи оид ба а?олии СММ кор?ои зиёдеро ан?ом додаанд.
Дар нимаи дуюми асри ?? методология ва ташкили р?йхатгирии а?ол? хеле такмил ёфт. Дар бисьёр мамлакат?ои Аврупо усули худба?айдгир? маъмул шудааст, ки дар он вара?а?ои (бланка?ои) р?йхатгириро худи сокинон пур мекунанд. Баъзан, дар ШМА ин вара?а?о ба воситаи почта фиристода, сипас нусхаи пуркардашудаи он?оро мегиранд. {ангоми та?лили ?амъбасткунии мавод?ои (маълумоти) р?йхатгир? техникаи муосири электрон? (компютер?о) истифода бурда мешаванд.
Просмотр: 6278
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved