Дата: 2017-03-17
Масъалаи озод? ва масъулият умдатарин масъала?ои фалсаф? мебошанд, ки ди??ати файласуфонро аз замон?ои ?адимтарин ба худ ?алб кардаанд. Мазмуни истило?и озодфикр? ба ?ар як шахс бе таърифу тавзе? ?ам бояд равшан бошад, зеро ин маф?ум ?ама ва?т ба як маъно, яъне доштани андешаи аз ?ар гуна ?айду банди динию маз?аб?, сиёсию милл?, синфю таба?ав? озод, истифода бурда мешуд. Мо дар ин ?о маф?уми озодфикриро ?амчун як истило?и илм?ои фалсаф? ва диншинос? дида мебароем. Озодфикр? дар масъала?ои дин? ва фалсаф? ба ?а?онбинии дар ?омеа ?укмрон мухолиф буда, ба таасуб ва ихтилоф?ои гуногуни динию маз?аб? комилан зид ва оштинопазир мебошад. Озодандеш? ифодакунандаи а?ида?ое мебошад, ки арзиш?ои волои маънав? ва ?оя?ои пеш?адами и?тимоию сиёсиро дар бар мегирад. Озодфикрон доимо дар сафи пеши мубориза барои рушду нумўи илм, фалсафа ва ?омеа буданд, ?адафи он?о ?ама ва?т таъмини бе?буд? ва ?аёти бе?тарин барои ?амаи а?ли ?омеа буд.
Таърих гуво? аст, ки озодфикр?, ма?з ?амон омиле будааст, ки на тан?о барои рушду такомули афкори илмю фалсаф?, инчунин ба рушду такомули худи дин?о низ мусоидат кардааст. Ивазшавии як дину оин ба дину оини навтару пеш?адамтар, пайдоиш ва ташаккулёбии ?а?онбинии нав, фалсафаи нав, бидуни озодандеш? ?айриимкон аст. Бешуб?а ?ар як дини нав дар замони пайдоиши худ як намуди озодандеш?, ?адаме ба пеш сўи такомули тамаддуну маданияти умумибашар? будааст. Озодфикр? нисбат ба дин?о ч? аз дохил ва ч? аз хори?и он?о ?амчун на?зати мухолиф, оппозитсион? зу?ур карда, дар ни?оят боиси пайдоиши афкори нави дин? мегардад. Масалан дину оини ислом, дар замони худ, нисбат ба дину оини араб?ои бутпарасти замони ?о?илия ?адаме калоне ба пеш буд, онро инкор мекард, ?омеаи он замон ин ?олатро э?сос накарда наметавонист.
Дар таърихи башар озодфикр? дар шаклу ?олаб?ои гугогун зу?ур кардааст. Та??и?гарони таърихи афкори динию фалсаф? шакл?ои зерини озодфикриро ба ?айд гирифтаанд:
- Шаккокия (скептитсизм) - нобовар? ва шуб?а кардан ба ?а??онияти ин ё он ?укме, ки дар илм, фалсафа ё дин зу?ур мекунад. Асосгузори шаккокия Пиррон файласуфи Юнони ?адим ?исоб мешавад, ки ў ба ?а??онияти дониши инсон ба назари шуб?а менигарист.
- Ва?дати ву?уд (пантеизм) – табли?и ягонагии табиат ва Худо. ?амахудои. Айнияти табиат ва Худоро табли? менамояд. Агар дар дин?ои монотеист? Худо берун аз фазою ва?т ву?уд дошта бошад, дар пантеизм Худо бо олам ягона асту олам та?аллии нури Худованд ?исобида мешавад. Ба ву?удоранда ва табли?отгари ин назария а?ли тасаввуф аз Му?иддин Ибн – ул – Араб? то Абдура?мони ?ом? мебошанд.
- Таътил (деизм) – Худо мувофи?и таълимоти деистон ба ?аракаторанда ва офарандаи олам?ои бешумор буда, ба кор?ои олам дахолат намекунад. Файласуфони аврупоии Замони Нав аз ?абили Волтйер, Дидро ва Монтескё ба ин равия мансубанд.
- Бидъатгарои (Ерес) – навовар?, навпардоз? дар кори дину маз?аб, саркаш? аз итоат ба а?ком?ои ?укмрони дин?. Дар ислом мўътазилиён ва исмоилиён, дар насрония ?амаи маз?аб?ои протестант? аз ну?таи назари дини ?укмрон (маз?аби асос?), бидъат ?исоб мешаванд.
- Хирадгаро? (ратсионализм) – дар шинохти ?а?и?ат а?лро ?аками асос? медонад.
- Ринд? – нодида гирифтан, писанд накардани ахкому му?аррароти шаръи
- Зиддира?боният (антиклерикализм) – нобовар? ба рў?боният, калисо ва пешвоёни маз?аб?.
- Да?ргаро? ва ил?од (атеизм) – инкори мав?удоти Худо ва ?аёти баъд аз марг.
- Та?аммулгаро? (толерантность) - эътирофи баробарии ?амаи дину маз?аб?о, тан?иди таасуб ва та?лидгаро?.
Дар байни ин шакл?ои озодфикр? тан?о да?ргаро? ва ил?од (атеизм) ифротию экстремист? аст, аз ин рў, озодфикриро аз атеизм фар? бояд кард, зеро аксари калони озодфикрон мав?удоти Худоро инкор накардаанд.
Мар?ала?ои асосии пайдоиш ва интишори озодфикриро чунин муайян менамоянд: озодфикрии дунёи ?адим, озодфикрии асримиёнаг? ва даврони Э?ё, озодфикрии даврони нав (аср?ои XVII – XX).
Озодфикр? ?анўз дар замон?ои ?адимтарин ву?уд дошт. Вале зу?ури озодфикр? дар Аср?ои Миёна, дар даврони ?укмронии куллии дин, ?асорати калонеро талаб мекард. Дар ин давра теология ва фалсафа ба ?ам зич ало?аманд буданд, то дара?ае, ки фалсафа хидматгори дин ?исобида мешуд. Дар Аср?ои Миёна, дар фалсафа масъала?ое дида баромада шуданд, ки он дониши фалсафиро дар ин замон нисбат ба даврони анти?и ба дара?аи баландтаре бардошт. Ин масъала?о: таносуби ?уз ва кулл, эъти?од ва дониш, таносуби теология ва фалсафа, масъалаи инсон ва такомули рў?онии ў буданд. Файласуфони озодандеш фалсафа ва илмро аз ?айду банди теология озод кардани мешуданд, дар нати?а назарияи ?а?и?ати духўра ва ё назарияи ду ?а?и?ат пайдо шуд, яъне а?идае ба миён омад, ки мувофи?и он, ду ?а?и?ати аз ?ам новобаста ?а?и?ати дин? ва ?а?и?ати фалсаф? ву?уд доранд ва он?о ба ?ам зидданд. Озодфикрон ?а?и?ати илм? – фалсафиро ба ?а?и?ати дин? баробар ва ?атто аз он болотар мегузоштанд. Дар Аср?ои Миёна дар Шар?и мусулмон? фалсафа, илм ва вобаста ба он озодфикр? нисбат ба Аврупо дар зинаи хеле баландтар ?ой гирифта буд.
Мутафаккирони олами ислом ?ам дар афкори фалсаф?, ?ам дар ило?иёт ва ?ам дар адабиёт фикр?ои тозаю пеш?адамеро бар хилофи идеологияи ?укмрони замони худ, баён намуда, дар рушду такомули афкори фалсаф? са?ми босазое гузоштаанд. ?адафи асосии мутафаккирони ин замон на инкори дин, балки ба сат?и а?лу хирад наздик кардан, аз хурофоту тасаввуроти омиёна ва алалхусус аз таасубу ифротгаро? берун кашидани шуури дин?, ва бо ?амин восита ро? кушодан ба умури а?л? ва фалсаф? будааст Табиист, ки тан?иди а?ливу манти?ии оину маз?аб ро?ро ба сўи а?ида?ои да?р? ?амвор карда, ба пайдо шудан ва рушд ёфтани афкору а?ида?ои атеист? замина гузоштанд.
Маш?уртарин файласуфон, шоирону олимони озодфикри ин давраи Шар?и мусулмон?: Ибни Рованд? (827-864), Заккариёи Роз? (865-925), Абўаъло ал – Маъарр? (973- 1057), Абўал? Ибни Сино (980-1037), Носири Хисрав (1004-1088) Умари Хайём (1048-1131) Ибни Рушд (1126-1198) ва ?айра мебошанд. Аввалин а?ада?ои озод дар Шар?и мусулмон? дар дохили худи ило?иёти ислом? аз тарафи пайравони ?араён?ои ?адария, мўътазила, исмоилия ва хусусан а?ли тасаввуф пайдо шуда буданд, ки таълимоти он?о саро?ози ба?с?ои доманадоре дар доираи фар?анги ислом? гашта буд. Озодфикрон ?ам аз тарафи дин, ?ам аз тарафи ?омии асосии он давлат, таъ?иб карда мешуданд. Мутафаккирони то?ик ало?аи байни дину давлат, дину сиёсатро, хеле пеш аз аврупоиён дарк карда буданд. Ч? хеле, ки шоиру мутафаккири бузурги то?ик Абул?осими Фирдавс? менависад:
Чунон дину давлат ба якдигаранд,
Ту гў?, ки дар зери як чодаранд.
Не бе Тахти шо?? бувад дин ба пой,
Не бе дин бувад ша?риёр? ба ?ой
Дар Аврупои ?арб?, дар Аср?ои Миёна бо ву?уд? таасубу ?а?олати омма, ба фишору таъ?иби калисои католик? ниго? накарда, чун шўълаи шамъе дар торикистон, мардони фозиле ба майдони ?аст? омаданд, ки афкори пеш?адам инсондўстона ва тозаю бикре баён намуда, хиради инсониятро пеш бурданд. Аз ?умлаи он?о Сигери Брабант? (1235-1282), Ро?ер Бэкон (1214-1292), Иоганн Дунс Скотт (1266-1308), Уилям Оккам (1300-1349) ва баъзе дигаронро метавон ном бурд.
?оло мо а?ида?ои озодандешонаи баъзе аз мутафаккирони Шар?у ?арбро дида мебароем:
А?мад ибни Я?ё Абул?усайн Ибни Рованд? (827-864) аз Марворирўд, дар Ба?дод ба воя расида та?сили илм намудааст, яке аз шогирдони боистеъдоди фа?е?и мўътазил? Бишр ибни ал-Мутаъмир ба ?исоб меравад. Аввалин асар?ои худро Ибни Рованд? ба табли?и ?оя?ои мўътазил? бахшидааст, Ибни Рованд?, аз рўи суханони муаррихи араб Ибни Муртазо, зиёда аз 40 асар эъ?од намуда, дертар ?ам аз мўтазилия ва ?ам аз исломи ортодоксал? дур мешавад ва ба тан?иди он?о мепардозад. Фа?е?они ислом ч? аз мўътазила, ч? аз исломи расм? ба асар?ои Ибни Рованд? раддия?о навиштаанд, ки ба шарофати он?о оиди а?ида?ои Ибни Рованд? ахборот то замони мо омада расидааст. Аз рўи гуфти фа?е?и араб Ибни Муртазо, Ибни Рованд? дар асараш «Китоб ал-зумурруд» ба тан?иди ?уръон, пай?амбарон, аз он ?умла Му?аммад даст зада, догма?ои диниро аз а?л берун мешуморад. Фа?е?они мусулмон ўро мул?ид номидаанд. Ибни Рованд? аз озодфикр? сар карда, аз он то ба дара?аи ил?од омада расидааст.
Абўаъло ал – Маъарр? (973- 1057) мутафаккири Сурияг?, дар ша?ри Маъаррат ан – Нўъмон дар оилаи ашрофони обрўманд таваллуд шудааст. ?анўз дар чорсолагиаш ба касрати касалии ?асба (на?зак) нобино мешавад. Ба нобиноияш ниго? накарда Абулмаор? дар илм ба дара?а?ои ол? мерасад, ў дар ?алаб ва ша?р?ои дигари Шом та?сили илм намудааст.
Ду асар?ои ў «Ал-Лузумият» ва «Рисолат ал-?уфрия» маълум аст, ки мувофи?и он?о ў а?ида?ои озодфикронаро баён карда, ба як ?атор догма?ои ислом зид мебарояд ва дар айни замон ?айд мекунад, ки рў?ониён барои манфиат?ои моддии худ шуда, аз номи Худованд хал?и одиро фиреб меди?анд. Рў?ониён ва фа?е?они ислом Абумаъорриро душмани ислом ва «зинди?» эълон менамоянд. А?ида?ои озодфи?ронаи Абулмаъор? хонандагони шеър?ои ўро ба ду гурў? ?удо мекунад: агар як гурў? ўро шоири бузург, - муна??иди зў?ду риё дар ислом донанд, дигарашон ўро кофиру зинди? ва да?р? медонистанд.
Абўал? ?усайн ибни Абдулло? ибни ?асан ибни Сино (16 августи 980, де?аи Афшанаи Бухоро - 18 – июни 1037, ?амадон), файласуф, табиб, табиатшинос ва адиби бузурги то?ик, бузургтарин намояндаи фалсафаи машшоия аст. Озодандеш? ба ?а?онбинии ў хос буда, дар асар?ояш аз ну?таи назари илм? ба аксари таълимот?ои дини ислом, ки дар замони ў дини ?укмрон буд, зид баромадааст. Дар осор?ои фалсафии ў масъала?ои таносуби худо ва табиат, шакл?ои ?аст?, моддаву сурат, нафсу тан, сабабият ва маърифати олам ?ама?ониба тад?и? шудаанд. Асар?ои маш?ураш «Ал - ?онун фит - тиб», «Китоб – ул - на?от», «Ишорот ва танбе?от», «Китоб – уш - шифо», «?икмат – ул - машри?ийин», «Ал – ?осил ва-л-ма?сул» ва «Донишнома» мебошад. Умуман осори илмии Ибни Сино хеле бузург буда, ў дар тўли умри кўто?и худ зиёда аз 400 номгў асар навиштааст, ки ?иммати бузурги илм? доранд ва то ?оло а?амияти худро гумм накардаанд.
Масъалаи таносуби худо ва табиат дар он замон, ба худ чунин шакли тезу тундро ба худ гирифт: оё оламро Худо офаридааст, ё ки олам аз азал ву?уд дорад?
Ибни Сино бо далелу бур?он исбот мекард, ки таносуби Худо ва табиат на таносуби холи?у (Худо) махлу? (табиат) балки таносуби сабабу (Худо) нати?а (табиат) аст. Робитаи сабабу нати?а бошад, робитаи зарурист. Бинобар ин Худо оламро на ба ихтиёри мухтори худ, балки ба амри зарурат офаридааст. Ў ба ?амин маън? навиштааст «?ар ч? аз иллате ояд, ба во?иб ояд» дар «Китоб –уш – шифо»-яш ў боз менависад: «агар замон ни?оят дошта бошад, яъне дар гузашта о?озе ва дар оянда поёне дошта бошад, ночор он гузашта ?ам ?абле ва ин оянда ?ам баъде дорад». Ибни Сино дар ин муло?иза?ояш мав?удоти Худоро инкор накарда бошад ?ам ихтиёри Худоро баръакси дин ва фалсафаи «Калом» ма?дуд намуда, онро ба амри зарурат тобеъ кардааст. Ин назариёт Ибни Синоро ба сўи деизм ва ба воситаи он ба сўи материализми илм? – табии ра?сипор кардааст, ки ин нукта?о дар таълимоти ў оид ба геология ва табииёт равшан зо?ир мегардад.
Манти?и му?окима?о оиди олам Ибни Синоро ба хулосае меорад, ки «олам ?адим ба замон аст, зеро биззот мутаахир аз ву?уди во?иб ва маълули он аст». Ин назарияи файласуф зотан ба а?коми дин? ва ?ояи мутафаккирони мутакаллим дар хусуси олам ва ?одири мутла? будани Худо комилан зид буд. Бинобар ин баъдтар Абў?омид Му?аммад ал-?аззол? дар асараш «Та?офут ул-фалосифа» ба му?обили он баромада, тамоми фалсафаи Ибни Синоро ба 20 ?исм та?сим намуда, 17-тоашро бидъат ва 3-тоашро куфр эълон кард.
Ба ин а?идаи ?аззол? на ?амаи олимону фа?е?он роз? буданд Насируддини Тўси дар асри XI ва Ибни Рушд дар асри XIII дар асар?ояшон, ки «Та?офут ут-та?офут» ном дошт а?идаи ?аззолиро зери тозиёнаи тан?ид гирифтанд. Аммо дар ?аёти Шар?и асримиёнаг? а?идаи ?аззол?, ки ?амаи илм?оро ба ?узъ ?уръону фи?? бидъат ва зараровар эълон кард, бартар? пайдо намуд. ?окимони замон ва рў?ониёни ислом а?идаи ?аззолиро онро дастгир? карданд ва дар аср?ои XIII-XV илм аз мадраса?о ронда шуд, ин бошад ба ?афомонии мамлакат?ои Шар? аз кишвар?ои ?арб оварда расонд, ки касрати онро шар?иён то ?оло мебинанд.
А?ида?ои озодандеш? на тан?о дар фалсафа инчунин дар адабиёти классики хал?и то?ик ма?оми махсусе дошт. А?ида?ои озодандешонаи Носири Хисрав, Умари Хайём ва бисёр дигар?оро номбар намудан мумкин аст, ки бо аксари он?о дониш?ўён ?анўз дар мактаби миёна, аз фанни «Адабиёти классики то?ик», шинос мебошанд. Акнун мо баъзе мисол?оро оиди озодфикр? аз адабиёти классики то?ик меорем.
А?ида?ои озодфикронаи Носири Хисрав дар манзумаи ў «Мунозира бо Худо» равшан баён карда шудааст. Инак порчае аз ин манзума меорем:
Худоё арзу тўли оламеро
Тавон? дар дили мўре кашидан…
Умуми кў?и Шар?у Ма?риб
Тавон? дар садаф ?амъ оваридан.
Ту битвон?, ки дар як тарфат-ул-лайн
Замину Осмоне офаридан…
Ни?оли фитна дар дил?о ту кошт?,
Дар о?ози халои? офаридан.
Ту гар хил?ат намуд? ба?ри тоат
Чаро боист шайтон офаридан.
Ту дод? рахна дар ?алби башар?о
Фани иблисро ба?ри танидан.
Намуд? хил?ате аз тўдаи хок
Барои за?р дар у?бо кашидан.
Агар мехост? ин?о напурсам
Маро мебоист ?айвон офаридан.
Агар некам гар бад хил?ат аз туст,
?али?и хуб бояд офаридан.
Ба мо та?сири хидмат нест лозим,
Бадему бад набоист офаридан.
Дар Аср?ои Миёна на то замони Носири Хисрав, на баъд аз ў, на дар Шар?, на дар ?арб, касе ?уръат накардааст, ки чунин а?ида?оро баён намояд. Ин манзума ба фа?е?они ислом имкон дод, ки Носири Хисравро кофиру бедин эълон намоянд.
Дар аср?ои X-XI дар фалсафа ва адабиёти то?ик равияи моддагароёнаи да?рия маълум буд, ки он?о то ба дара?аи ил?од расида, ба худ тарафдорон ?ам дошт. ?аким Абдулма?иди Сано? дар ?асидааш «?идоли Бў?анифа бо марди да?р?», ба?си марди да?риро бо имом Абў?анифа ибни Собит, ки гўё дар ?узури халифа ба ву?уд омада бошад, тасвир менамояд. Ма?сади Сано? аз ин ?асида тан?иди а?ида?ои да?рия буд, вале худ нахоста, ?оя?ои да?риёнаро хеле бар?аста баён намудааст, ки он то замонаи мо омада расида, оиди а?ида?ои да?риён маълумоти пурра меди?ад. Инак пораеро аз ин ?асида меорем:
Ин чи банд аст аз шариат бар танат, гуфт, эй амир?
Ёфтаст? подшо??, хуш хўру бе?ам гузор.
Рўзаву а?ди нико?у дур будан аз мурод
?а??у ?азву амраву ин амр?ои бешумор…
Гуфт: расми шаръу суннат ?умла тазвиру риёст,
Сар ба сар гет? ?адим асту надорад кирдугор…
?аст олам чун чарого?еву мо чун манзил?,
Чун бирафт ин манзил?, гирад дигар кас мар?зор.
Ку муна??им, ку мусо?иб, гўиё маълум кун?!
Ибтидо пайдо куну мар-инти?оро ?у??ат ор…
Он ки гуфт аз ро?и одам пан?у пан?сад беш нест,
Насри во?еъ дар ?амал чун кардаанд он ?о нигор.
Ин ?ам зар?у фусун асту дурў?у шаъбада,
?илату найранг донад ин суханро ?ушёр!
Дар а?идаи ин шахси да?р? дунё ?адим аст, офаридгор (худо) надорад, моро касе наофаридааст, яъне мо аз рўи ?онун?ои табиат бе ихтиёри худ ба олам омадаем, дар дунё инсон мав?удоти мува??ат? (манзил?) мебошад, ?аёти баъд аз марг ву?уд надорад, аз ин рў дар ин дунё инсон бояд хуш, хуррам зиндаг? кунад. Дунё аз ?аюло, унсур?о ва ?онун?ои он иборат аст, вай ибтидо ва инти?о надорад. Он ч? мегўянд, ки ба офариниши одам 5500 сол шудааст, афсонаву дурў? мебошад. Он ?ама амру фармону дабдабаву эъти?оду давлатдор? дар назди табиат ?е? аст ва маъние надорад. ?амин тари?а да?риён дар озодандеш? то ба дара?аи ил?од ва инкори Худо мерасанд.
Озодандеш? дар таърихи хал??ои Осиёи Миёна то ?удуди ?арн?ои ХIII – XIV мушо?ида карда мешавад, пас аз он дар давраи Шўрав? дар ?арни ХХ, дар шакли атеизми илм?, дар партави таълимоти марксист? аз нав нашъу намо мекунад. Сухан дар ин?о дар бораи озодфикр? оиди дин меравад, дар давраи Шўрав? низ озодандешон, ононе, ки а?идаашон ба идеологияи марксист? яъне ба атеизм мувофи?ат намекард, ?амчунин таъ?иб карда мешуданд.
Озодандеш? дар Аврупо аз тарафи калисои католик? бера?мона таъ?иб карда мешуд, вале ба ?ар ?ол инкишофи он то ба дара?аи шар?и мусулмон? нарасида бошад ?ам, ба таври бояду шояд ву?уд дошт.
Яке аз чунин симо?о Пйер Абеляр (1079-1142) мебошад, ки ба баъзе аз а?ида?ои ў калисои католик? чун бидъат ба?о дода, ўро таъ?иб карда буд. Принсипи асосии П. Абеляр «аввал фа?мидан, баъд эъти?од кардан» мебошад, ки бо он ў донишро аз дин ?удо мекунад ва эъти?оди кўр-кўронаро зараровар медонад. П. Абеляр таносуби байни илм ва динро дида баромада, бартариятро ба илм меди?ад. Ў ба тан?иди китоб?ои му?аддас даст зада, ?айд менамояд, ки баъзе аз таълимот?о ва догма?ои ди?, ки дар ин?ил?о оварда шудаанд, аз а?л дуранд.
Сигера Брабант? (1235 —1282) бошад, ?айд менамояд, ки Худо му?тадир нест, олам абадию азал? буда офарида нашудааст. Худо ба а?идаи ў абстрактсия, а?ли кулле мебошад, ки ба оламу одам коре надорад. ?азою сазояшро одам дар ?аёташ мегирад, ?аёти ондунёг? ву?уд надорад, рў?и инсон ?амро?и танаш фано мешавад.
Риво?и ояндаи озодфикриро мо дар Аврупо, дар замони Э?ё э?сос карда метавонем. Дар ин давра Н. Коперник назарияи геосентрикиро, ки он дар асоси космолигияи ?амаи дин?ои монотеистии сом? меистод, инкор намуда, назарияи нав, - назарияи гелиолсентрикиро пешни?од намуд. Ин назария аз ?и?ати илм? дертар аз тарафи Тихо Браге та??и? карда мешавад, аз тарафи Иоганн Кеплер аз ?и?ати математик? исбот карда шуда, чун асоси илмии ?а?онбинии нав баромад менамояд ва бо ?амин ба ?а?онбинии дин? зарбаи сахте мерасонад.
Дар давраи Э?ё ?ои таасубу одамбезориро гуманизм мегирад. Пико делла Мирандола (1463—1494) дар асари худ «Сухан оиди шарафи инсон» исбот мекунад, ки инсон иродаи озод дорад, фар?и асосии инсон аз дигар мав?удоти зинда ма?з дар доштани иродаи озод мебошад. Дар тезис?ояш Пико делла Мирандола дар бораи ?аст? андеша ронда, се зинаи он: малакут?, осмон?, ва элементар? (бо маънои модда?ои замин?) фар? мекунад. Инсон ба ягон ин се зина таалу? надошта, дар олам ма?оми махсус дорад, зеро ў метавонад ?амчун малак ва ?ам чун ?айвони дарранда амал намояд. Аъмоли ў аз му?ит ва тарбия вобаста аст. Таълимоти Пико делла Мирандола зидди догма?о калисои католик? буд, он таълимоти калисоро дар бораи олам ва одам инкор мекард.
Аввалин асари файласуфи замони Э?ёи немис Николаи Кузан? соли 1440 нашр шуда «Дар бораи донишмандии бедонишон» ном дошт. Дар ин асараш муаллиф дар бораи олам ва мав?еи инсон дар он, сухан меронад. Ў на Худоро чуноне, ки дар теологияи дини насрон? одат шуда буд, балки инсонро ба маркази олам мегузорад.
Олими бузурги италиёи ?ордано Бруно (1548—1600) ?анўз дар ?авониаш барои шуб?а ба ва?дати салоса (триединство бога) аз тарафи калисои католик? таъ?иб карда мешавад ва ма?бур мешавад, ки аз Италия гурезад. Баъди бозгашт ба ватан соли 1592 бо тў?мати ашрофи венесияг? Мочениго аз тарафи инквизиция дастгир карда шуда, ба куфру бидъат айбдор карда мешавад. Ў баъди 8 соли ?абсу истинто?у ?азо?ои ?исмон? ?ам аз а?идааш намегардад ва 17 феврали соли1600 дар «Хиёбони гул?о»-и ша?ри Рим бо ?амро?и китоб?ояш сўзонида мешавад.
Дар космология ?ордано Бруно як силсила тахмин?оеро пешгў? кардааст, ки кашфиёт?ои баъдинаи астроном? ?а??онияти он?оро исбот намуданд: дар бораи мав?удияти сайёра?ои номаълуми системаи офтоб?, дар бораи гардиши офтоб ва ситора?о дар атрофии ме?вари худ, дар бораи мав?удияти шумораи беинти?ои ?исм?ои ба офтоб монанди кай?он ва ?айра?о. ?ордано Бруно тасаввурот?ои асримиёнагиро дар бораи тазоди замину осмон рад карда, ба антропосентризм му?обил мебаромад, ба классисизм зид буд.
Замони Нав аз асри XVIII, аз он ва?те, ки ?амъияти буржуаз? дар Аврупо устувор мешавад, о?оз ёфтааст. Файласуфи англис, Фрэнсис Бэкон ва франсав? Рене Декарт, саромадони фалсафаи Замони Наванд. Гап дар сари он аст, ки файласуфони замони Э?ё ?анўз фа?миш ё ?увваи онро надоштанд, ки сохти феодал?, дин ва фалсафаи схоластикии онро зери тозиёнаи тан?ид гиранд. Он?о ?анўз дарк намекарданд, ки тафаккури схоластик? монеаи тара??иёти илм аст. Ин корро файласуфони Замони Нав и?ро карданд. Он?о зидди суханпардозии бе?удаи схоластик?, ки сохти феодал? ва дин ?омии асосии он буданд, баромаданд.
Агар дар аср?ои миёна, эъти?од аз а?л бартар? дошта бошад, пас дар Замони Нав сухан дар бораи инкишофи а?л новобаста ба эъти?од мерафт. Акнун, а?л аз асли?аи фа?е?он, ба асли?аи олимон табдил меёфт. Дар ин замона тафаккури фалсаф? аз дин ?удо шуд, олимон барои фа?мидани табиат ва ?омеа, методологияи маърифати илмиро кор карда баромаданд. Илми замони нав ба омўзиши ?онун?ои табиат ва ба хизмати инсон гузоштани он, шурўъ кард. Табиист, ки файласуфони Замони Нав а?лро аз эъти?од ва илмро аз дин бартар дониста он?оро аз ?ам ?удо мекарданд, тад?и?оти он?о асосан ба омўзиши табиат, ба инкишофи назарияи маърифат, манти? ва методологияи илм равона карда шуда буд.
Яке аз мутафаккирони бузурги Замони Нав, Барух Спиноза (1632— 1677) аз оилаи то?ири я?уд? буда, файласуфи материалисти Голланд? мебошад. Барои озодандеш? ва а?ида?ои атеистонааш я?удиёни Нидерландия ўро дар Амстердам суд карда, лаънат хонда, ради маъракаи я?удиён эълон карданд. Асар?ои асосии фалсафиаш «Рисолаи динию сиёс?» ва «Этика» мебошанд.
Спиноза иродаи инсонро бо а?лаш мусов? медонист, тамоми рафтору кирдори инсонро бошад, бо принсипи сабабияту зарурат маънидод менамуд. Спиноза назарияи ?а?и?ати дугонаро инкор карда, ба тан?иди илмии «Библия» ва дин асос гузошт; ў тарсу ?аросро сабаби асосии пайдоиши хурофоти дин? медонист. Вале новобаста аз ин а?ида?ояш, ў ба дин чун ба ?узъи ахло? ба?о дода, онро барои омма зарур мешуморид.
Файласуфи дигари озодандеши ин замон Волтйер аст. Волтйер — тахаллус аст, номи аслиаш — Франсуа Мари Аруэ (1694 - 1778) мебошад. Ў дар оилаи ?у?у?шинос, - нотариуси давлатманд ба олам омадааст. Волтйер файласуф ва адиби Франсавии даврони маорифпарвар?, яъне асри XVIII буд. Ў дар илм ва фалсафа чун муна??ид ва тар?иботгар баромад мекунад.
Волтер дар фалсафа деист аст. Худои деистон ба му?андис, механик ва конструктор монанд мебошад, ки ў тан?о тар?и оламро сохта, онро ба ?аракат медарорад. «Низоми пур?икматонаи олам Худои пур?икматро мехо?ад, мав?удоти ўро на эъти?од, балки илму фалсафа исбот менамояд», - менависад Волтер. Вале деизми Волтер дини одамони бомаърифат аст, хал?ро бошад тан?о бо дини анъанав?, бо тарсу ва?м?ояш идора кардан мумкин аст. «Агар Худо набошад ?ам, барои омма ўро фикр карда баровардан лозим аст, вагарна ?омеаро идора кардан номумкин мешавад. Ў аввалин файласуфест, ки дар бораи «рў?? замона» ва «зарурати таърих?» андеша рондааст.
Дара?аи олии инкишофи озодфикр? ин материализму атеизми К. Маркс ва Ф. Энгелс мебошад, ки он гўё ?амъбасти тамоми а?ида?ои ил?од?, - атеистонаи файласуфони ?арб аст. Ба а?идаи он?о олам модд? аст ва дар он барои Худо ?ой нест. Он?о динро афюн – воситаи фиреб додан ва дар ?айду банд ниго? доштани оммаи хал? медонистанд. Ба а?идаи он?о Худо ву?уд надора, таълимот дар бораи рў? суханони бе?уда аст. Атеизм байра?и марксизм мебошад. Назарияи ба ву?уд овардаи он?о ба идеологияи давлати Шўрав? табдил ёфт ва онро коммунистон ба догма табдил доданд ва дар ин давлат низ ?ама намуди озодфикр?, яъне зид баромадан ба идеологияи давлат?, ба таълимоти К. Маркс. Ф. Энгелс, В.И. Ленин ва ?арор?ои ?изби коммунист?, бера?мона таъ?иб карда мешуд.
?амин аст мухтасар таърих ва фалсафаи озодфикр?. Вале на ?ар як а?идаи нави баёнкардашаванда, ки зидди сохти ?амъият? равона карда мешавад озодандешию равшанфикр? аст, барои фа?мидани он бо услубе, ки фа?е?они ислом пешни?од намудаанд амал карда: агар о?ибати он ба нек барад, ?абул, агар ба бад барад, онро инкор намудан лозим. Барои ин бошад манфиати хал? ва ?омеаро ба мадди аввал гузоштан зарур аст.
Просмотр: 4840
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved