Дата: 2017-03-17
Барои дурусттар фа?мидан ва дарк намудани тасаввуф ва муносибати дини радикалии ислом ба он шинос шудан бо ?а?онбинии бузургтарин намояндагони ин равияи ислом? зарур аст. Бинобарин мо аз сад?о сўфиёни маш?ур ду шахси бузургро, ки он?о байни то?икон ва дигар хал??ои ?а?он ма?бубу маш?уранд, номи ?а?он? доранд, - ?алолиддини Рум? ва Абдура?мони ?омиро интихоб намудем.
?аёт, э?одиёт ва ?а?онбинии ?алолиддини Рум?
?алолиддини Рум? баъзан ўро Балх? гўянд (1207, Балх – 1273, Кунияи Рум, ?оло Туркия), шоир ва мутафаккири бузурги форсу то?ик. Номаш Му?аммад, ла?абаш ?алолуддин нисбаташ Рум? ё Балхист. Падараш Ба?оуддини Валад аз фа?е?они маш?ури Балх буд. Ў дар арафаи ?у?уми Чингизиён аз Балх ба Нишопур фирор кард. ?алолиддини Рум? дар Шом, ?алаб, Арзин?он зиндаг? карда, дар он ?ой?о риёзиёт фи??, ило?иёт, таърих ва дигар илм?ои замонаашро омўхтааст. Соли 1232 ў мурид ва шогирди сўфии маъруф Бур?онуддин шуда, аз ў тари?ати сўфия ва шариатро омўхтааст. Ў Кунияро ?ои исти?омат ?арор дода, пешаи мударрисиро ихтиёр намуд. Дар он ?о ў бо Шамсуддини Табрез? ошно? пайдо кард ва ўро устоди худ хонд.
Футуват ё ?авонмард? ифодаи бе?тарини идеал?ои ахло?ии асримиёнаг? буда, дар байни косибон васеъ па?н шуда буд. Аз ин рў, ў ба ин ма?фили косибон аз наздик шинос шуда, баъди вафоти устодаш Шамси Табрез? Сало?уддини Заркўбро, ки ба касби заргар? маш?ул буд, садри силсилаи мавлавия эълон кард. Ин бошад боиси норозигии аъёну ашроф ва шаёхони Кунияг? гашт.
?алолиддини Руми аз худ осори бое дар ган?инаи маданияти умуми?а?он? бо?и гузоштааст. Ў на тан?о шоир инчунн мутафаккири бузурги замони худ буд, ки дар инкишофи озодфикр? ва тара??иёти тафаккури назарияв? хизмати бузурге кардааст. «Девони кабир», «Маснави маънав?», «Фи?и мо фи?и», «Мактубот» ва ?айра шо?иди бар?астаи он мебошанд.
Вазъияти и?тисодию сиёс?, сиёсати берунаи та?овузкоронаи Сал?у?иён, ба ?азою ?и?од (зидди дин?о ва давлат?ои дигар) даъваткунии он?о, дар ило?иёт ва фалсафа ба?си доманадореро доир ба таасуби дин? ва муносибати дин?ои дигар ба «ва?дати ву?уд» ба миён овард.
Гурў?е, ки манфиати аъёну ашроф ва шайхони равия?ои гуногунро ифода мекард, ?исси бадбиниро ба хал??ои ?айри мусулмон тар?иб намуда, мусулмононро ба ?и?од ва ?азовот даъват менамуд.
Гурў?и дигар ?амаи дин?оро баробар эълон намуда он?оро ба сул?у сало? ва муросо даъват менамуд, таасуби дин?ои гуногунро зери тозиёнаи тан?ид мегирифт. ?алолиддини Рум? аз сарварони гурў?и дуюм ва назариётчии бузурги он буд.
Ба?су мунозара дар атрофии ин масъала чунон тезу тунд шуд, ки ?исме аз уламои ислом ва аъёну ашрофи сал?у?? ба та??иру таъ?иби рўирости ?алолиддини Рум? гузаштанд. Ў ба ин ниго? накарда, заминаи назариявии а?идаи худро ?ар ч? бештар аз ?и?ати а?лию манти?? асоснок менамуд. Асосу пояи радду инкори таасуб дар назарияи маърифати ?алолиддини Рум? мушо?ида мешавад.
Худо мо?ияти ?айримушаххаси олами мушаххас аст, бинобарин ягон дину оин дар бораи вай ба таври мушаххас чизе гуфта наметавонад. Азбаски Худо мав?ум ва барои идрок маълум аст, бино бар ин тасаввуроти дин?ои мав?уда ма?сули та?айюл ва тасаввуроти субъективии одамонанд. Аз ин ?ост, ки мардум «асрори ило??»-ро баён кардани шуда, дар асл образ?ои ботинии худро ба ивази асрори ноаёни алло? ба миён мегузоранд. Ў менависад, ки: «Одамон андар дил рўи ботин му?ибби ?а??анд ва толиби ўянд ва ниёз бад-ў доранд. Ва ?уз вай чизи дигареро ?одир ва мутасаррифи худ намедонанд. Ин маън? на ?уфр аст, на имон ва онро дар ботин номе нест. Аммо чун аз ботин сўи новадони забон он оби маън? равон шавад ва афсурда гардад, на?ш ва иборат шавад, ин ?о номаш неку бад ва куфру имон шавад… Пас андеша?о, модом ки дар ботинанд, бе ном ва нишонанд Бар эшон натавон ?укм кардан на ба куфр на ба имон. Акнун чун дар иборат омад, ин соат тавон ?укм кардан ба куфру ислом ва неку бад».
А?ида?ои ?алолиддини Рум? зидди таасуби дин? ва низоъу нифо?и маз?абианд. Дар ?а?онбинии ў он ?удуде, ки ислом байни мусулмонон ва дигар мардумони ?айри ислом мегузошт бардошта шудааст, яъне ?амаи дину маз?аб?о нишонаи эътибору эъти?од ба Худост.
Масъалаи «ва?дати ву?уд» дар фалсафаи ?алолиддини Рум?
Нисб? будани тамоми таълимот?ои дин?, доир ба мо?ияти ва?дати ву?уд ва шинохтани он дар назарияи маърифати ў боз ?ам ?авитар садо меди?ад. Маф?уми худоро ў аз ду ?и?ат мавриди назар ?арор меди?ад: Худоро ?амчун ?увваи офаридагор аз назари теолог? ба?о дода, тартиби оламро як навъ нишона, зу?уроти ма?садноки ин ?увва мешуморад. Дар ин ро? диалектикаи ?араёни ме?нати инсон, аналогияи он ?арор мегирад. Бо ибораи дигар, ме?нати ма?садноки инсон аз заминаи моддии он яъне амал? канда шуда, ба офаридагор табдил меёбад. Минбаъд ?амчун «мо?ияти бечуну чаро» ва «бемислу монанди»-и олам ?арор гирифта, ба объекти назарияи маърифат табдил меёбад.
Бидъати ?алолиддини Рум му?обили дини ислом ва умуман дин?ои маъмули дигар аз зав?и и?тимоию сиёсии вай сар зада, бо воситаи назарияи маърифаташ ба субут мерасад. Назарияи маърифати мутафаккир пур аз унсур?ои диалектикист, ки аз манти?и ашё ва во?еият дар ро?и исботи ва?дати ву?уд сар мезанад. ?алолиддини Рум? оламро та?ассуми «а?ли кулл» дониста таъкид мекунад, ки ба мисли ?он, ки ?исмро ?идоят мекунад, «а?ли кулл» ?ам низоми оламро дар даст дорад:
Ў чу ?он асту ?а?он чун колбад,
Колбад аз ?он пазирад неку бад.
?исм зо?ир, рў? махф? омадаст,
?исм ?амчун остин рў? ?амчу даст.
Дар таълимоти ?алолиддини Рум? ба таври мав?ум диалектикаи муносибати мо?ият ва ?аводис, диалектикаи муносибати дониши конкрет? ва абстракт? мушо?ида мешавад. ?аракати ?алолиддини Рум? дар ро?и ба тамсили ва?дати ву?уд табдил додани низоми диалектикии олами модд? боиси ?олиб шудани манти?и объектив? бар манти?и субъектив? мешавад:
Нестро бинмуд ?аст он мў?ташам,
?астро бинмуд дар шакли адам.
Ба?рро пўшиду кафк кард ошкор,
Бодро пўшиду бинмудаш ?убор.
Чун манора хок печон дар ?аво
Хок аз худ мебарояд бар ало?
Ба туфайли та?лили таносуби мо?ияту зу?урот?ои ?одиса?оии во?е? ва тарзи маърифати он?о, ?алолиддини Рум? беихтиёр ба сўи ало?амандии дониши ?исс?, а?л? ва манти?? назар карда, бидуни рои о?илонаи худ, ба на?ши дониши дониши ?исс? ва гузаштан аз ?аводис ба мо?ият ?оил мешавад:
Зо?иран гир ар чи зо?ир кам бувад,
О?ибат зо?ир сўи ботин равад.
?алолиддини Рум? тавассути манти?и ашё ба хулосае меояд, ки равзанаи маърифати манти?? ва сарчашмаи он дониши ?иссист. Вале ва?те ки ў аз тамсили ашё ба исботи «ва?дати ву?уд» мегузарад, э?сос ва ?атто а?ро ба донистани он як чизи нолозим дониста, масъалаи камолоти маънавии инсонро ба миён мегузорад ва ма?сади охирини инсонро васл шудан ба а?ли кулл медонад:
Чун худо моро барои он фарохт,
Ки бо мо битвон ?а?и?атро шинохт.
А?ли кулли ?алолиддини Рум? ?уз тафаккури абстракт? дигар чизе нест, ва дар фалсафаи ў, ин тафаккури абстракт? аз заминаи моддиаш канда шуда, характери мутла? гирифтааст ва ба офаридагор табдил ёфтааст. Донистани а?ли кулл ба фикри ў на ба ?ар як кас муяссар мешавад. Фа?ат ?амон кас ба он ноил мегардад, ки ба кулл? му?та?иди а?ли кулл шуда, аз олами модд? даст кашад. Бо ин ма?ом а?ли ?узъи ба а?ли кулл пайваст шуда, ?атра ба ба?р ?амро? шуда ба?р мегардад. ?амин маън? мо?ияти асосии худшинос? дар афкори ирфониро дар фалсафаи ?алолиддини Рум?, ифода мекунад. Ў дар ин бора навиштааст:
Гар зи ному ?арф хо?? бигзар?,
Пок, ки худро зи худ ?ам яксар?.
Хешро соф? кун аз авсофи хеш,
То бубини зоти поки софи хеш.
Он чие ки инсонро бо Худо мепайвандад ва ба асли он айният дорад ва?м (хаёл, тафаккури абстракт?) аст. Ва?м ч? ба маънои а?ли кулл ва ч? ба маънои а?ли ?узъ махлу? аст, тан?о фар? дар он аст ки намунаи офаринишро а?ли ?узъ аз а?ли кулл мегирад. Аммо а?ли кулл ба намуна ва омўзиш мў?то? нест. А?ли кулл барои мутафаккир рамзи Худоест, ки онро бо э?сос дарк кардан мумкин нест, валекин тамоми олам та?ассуми он аст.
Ва?м махлу? асту мавлуд омадаст,
?а? назоидаасту ў лам юлад аст.
Оши?и тасвири ?ам хештан,
Кай бувад аз оши?они зулматан.
Оши?и он ва?м агар соди? аст.
Он ма?озаш то ?а?и?ат меравад.
?алолиддини Рум? аз назари методи ратсионалист? ба шар?у баёни ма?омоти «фано» ва «ба?ои» сўфиён пардохтааст, вале ў таълимоти пантеист?ро мувофи?и назарияи маърифати худаш баён мекунад. Ў ин назарияро бо он асоснок кардани мешавад, ки инсон аз ду мабдаъ иборат аст – рў?он? ва ?исмон?. ?исми инсон ба «олами са?ир» ё худ олами модд? таалу? дошта, рў?и ў ба «олами кабир» ё худ малакут? мансуб аст:
Пас ба маън? олами кубро ту?,
Пас ба сурат олами су?ро ту?.
Байни ин ду мабдаъ тано?уз ву?уд дорад. Васл гардидани инсон бо олами улв?, ра?идани рў?и ў аз ?исм ва пайвастани он бо «а?ли кулл» маънои худошиносиеро меди?ад, ки дар он пеш аз ?ама, худшиносии шахсии инсон дар назар дошта шудааст. ?алолиддини Рум? бо ратсионализми худ таълимоти «фано» ва «ба?о»-ро асоснок карда, ононеро, ки Мансури ?алло?, ?унайди Ба?дод?, Айнул?уззот ва дигаронро бо азобу шикан?а ба ?атл расонида буданд душманони Худо мешуморад.
Масъалаи озодии ирода дар фалсафаи ?алолиддини Рум?
Масъалаи дигаре, ки аср?о тўл ёфта ди??ати мутафаккирро ба худ ?алб кардааст, масъалаи озодии ирода мебошад. Фатализм (яъне бовар? ба та?дир ?азою ?адар) ме?вари исломро ташкил меди?ад, он та?дири инсонро пурра ба иродаи Худо вобаста медонад. ?алолиддини Рум? ба ?алли ин масъала кўшида, ихтиёрро амалиёти ма?садноку бошууронаи инсон ме?исобад. Азбаски инсон ?ар амалро бо андешаае содир мекунад. Бинобар ин ў дар амали содиркардааш мухтор ва ба о?ибати он масъул мебошад. Бедоршавии ?исси инти?ом, мегўяд ў, аз мухторияти афъолу аъмоли инсон нишон ди?ад. На тан?о ба ?о овардани майлу хо?иши инсон, балки ба ?о овардани амру на?йи Худо ?ам вобаста ба иродаи инсон аст. ?абрия аз озодии ирода, аз мухтор будани амалиёти инсон чашм пўшида, ?амоно гуно?ашро аз Худо медонад:
Дар хирад ?абр аз ?адр расвотар аст,
З-он ки ?абр? ?исси худро мункар аст.
Мутафаккир на тан?о аз ?и?ати назарияв? беманти?ии пешак? муайян кардани та?дири инсонро аз тарафи ило?? ботил месозад. Балки зарари амалии онро низ нишон меди?ад. Ў дуруст пай бурдааст, ки агар масъулияти рафтори одамон аз зиммашон гирифта шавад, ин боиси бемасъулиятии одамон ва бесару сомонии и?тимо? мешавад.
Инсонпарвар? ва хал?парвар? о?ангест, ки тамоми э?одиёт ва фалсафаи ?алолиддини Румиро фаро гирифтааст, аз ин рў тамоми хал??ои ?а?он, новобаста ба дину маз?абашон, ўро мепазиранд ва э?тиром менамоянд. ?алолиддини Рум? бо таълимоти фалсафию ирфонии худ дар инкишофи афкори маънавии хал??ои Шар? са?ми босазое гузоштааст.
Просмотр: 4158
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved