Дата: 2014-02-05
На?ша
2. Мактаби атомгароён
Пайдоиши таълимоти атомгароён бо номи Левкипп ва Демокрит (460-380) вобаста аст. Дар бораи ?аёт ва таълимоти Левкипп маълумот хеле кам аст. Аммо Демокрит шогирди ? аз маъруфтарин файласуфи моддагарои юнон? буда, дар бораи ? маълумот?о нисбатан бештар бо?? мондааст. Вай дар ша?ри Абдуга ба дунё омадааст. Ин файласуф муддате дар кишвар?ои шар??: Миср, Байнанна?райн ва Эрон сафар карда, бо фар?анг ва афкори илмию фалсафии ин кишвар?о ошно шудааст.
Демокрит бовар? дошт, ки ?аст? аз ду асли азал?: атом (эйдос)?о ва холиг? иборат аст. Атом-зарраи та?симнашаванда ва та?йирнопазири ми?доран беохир ва бехолиг? буда, аз якдигар бо шакли зо?ир? ва андозаи худ фар? мекунанд ва аз ?оба?ошавии он?о дар холиг? ашё ва ?аракат ба ву?уд меояд.
?а?и?ат, ба а?идаи Демокрит, тан?о тавассути а?л шинохта мешавад. Ду навъи маърифат аст: яке ?а?и??, дигаре торик. Ба маърифати торик ?амаи шакл?ои маърифати ?иссии зерин: бино?, шунаво?, шомма, зои?а, ломиса дохиланд. Аммо маърифати ?а?и?? ба кулл? аз маърифати аввал фар? дорад. Ва он ва?те шур?ъ мекунад, ки восита?ои маърифати ?иссии номбурда аз кор афтанд ва ?удрати дигари дарки мавз?ъро надошта бошанд. ?амоно ба майдон маърифати ?а?и?? меояд, ки тавассути ?увваи тафаккур олати нозуктаре сурат мегирад.
Демокрит низ аз ?умлаи он ?акимон аст, ки дар фалсафаи худ ба инсон ма?ому мартабаи баланд додааст. Метавон гуфт, ки ? як андоза ?икмати софистии Протагорро, ки мегуфт: «Инсон меъёри ?амаи чиз?ост» исло? намуда, меафзояд, ки «Одами хирадманд меъёри ?амаи он чизест, ки ву?уд дорад».
Демокрит р??ро ба оташ, ки аз атом?ои пурта?аррук иборатанд, ташбе? додааст. Вай ?амчунин ми?дори ?а?онро бешумор ?исобидааст, ?ам а?ида доштааст, ки баъзе ба ву?уд меоянд ва баъзе аз миён мераванд, баъзе бештар аз як Мо?у Офтоб доранд ва баъзеро Мо?у Офтоб нест. Баъзе шояд дар асари барх?рдан бо якдигар аз байн раванд.
Таълимоти Демокритро минбаъд Эпикур давом додааст.
3. Таълимоти Су?рот, Афлотун ва Арасту
Су?рот (469-349 то мелод) яке аз бар?астатарин файласуфони юнон? мебошад, ки дар таърихи фалсафаи ?а?он? на?ши бузурге дорад. Су?рот озодандеш ва муна??иди гузаро буд.
Дар маркази фалсафаи ? масъалаи инсон, нак?кор?, ахло?, ?у?у?, ?онун?ои ша?рванд?, ?ангу сул? ва ?айра ?арор дошт. Су?рот вазифаи ?икматро ?усту??и ?а?и?ат медонист ва ба нак?кор? ва адолат даъват мекард. Вай а?ида дошт, ки беадолатиро бо беадолат? ?авоб набояд дод. Ин мисли он аст, ки Исои Масе? гуфта, ки бо бад? бадиро наметавон аз байн бурд ва даъвати ?алаба ба адоватро (бадиро) аз тари?и му?аббат тар?иб карда буд.
Су?рот асоси фа?ми усули ахло?, ватандор? ва диндориро бо худшиносии инсон марбут медонист. ? даъват мекард, ки инсон бояд ба овози дарун?, яъне ви?дон (даймонион) г?ш андозад. Ви?дон замонати дарёфти ?а?и?ати во?е? мебошад ва сарчашмаи ило?? дорад. ?адафи ни?ойии ?амаи ?аст? ба а?идаи Су?рот инсон аст. Маънавияту ахло?ияти ?а?и?? донистани ?ар он ч? барои инсон дорои неъмати нек?, зебо? ва ?амчунин муфид дар ро?и расидан ба саодатмандии ?аёт? аст. Вай асоси нак?кориро дар худдор? (?олиб? аз болои нафс), мардонаг? (истодагар? дар му?обили хатар) ва адолат (риояи ?онун ва андоза дар кор?о) медонад. Ин нак?кори?оро инсон аз тари?и маърифат ва худшинос? ба даст меорад. Маърифат мо?ияти нак?корист.
Яке аз хизмат?ои бузурги Су?рот ин аст, ки аввалин шуда масъала?ои фитр? будани дониш, куллияти нак?кор? ва адолат, худшиносии инсонро ба миён гузошт, инчунин сухани маъруфи «Худро бишнос» ба ? нисбат дорад. Аз ?икмат?ои Су?рот: «Ман фа?ат онро медонам, ки чизе намедонам» ?олиби ди??ат аст.
Афлотун дар соли 427 то мелод дар хонаводаи ашроф ба дунё омадааст. Ба осори Афлотун чунин китоб?о ба монанди «Дифои Су?рот», «Парменидос», «Федон (нафс), ?ашн (Пир), «Протогорас» (Суфистоиён), «Навомис» (?онунгузор?), «Сиёсат» ва «?ум?урият» тааллу? дорад.
Афлотун асосгузори назарияи идея?ост, ки дар фалсафаи бо унвони «мусули Афлотун» маъруф шудааст. Мувофи?и ин назария он ч? дар ин дунё мушо?ида мешавад, аслу ?а?и?аташон дар ?а?они дигар, олами та?йирнопазири ма?улот – «олами мусул» аст ва чиз?о, ?исм?о, афроди ин ?а?они ?исшаванда ба монанди соя?о ва акс?ои ?а?и?ат?ои он ?а?они дигаранд ва инсони асил ва ?а?и??, инсони он ?а?он аст, ?амчунин ?амаи ашё.
Назарияи мусули Афлотун ?ам ?и?ати маърифат? (гносеолог?) ва ?ам ?астишинос? (онтолог?) дорад. Афлотун аввалин файласуфест, ки мавз?и куллият (универсум)-ро ба фалсафа дохил кард. Вай а?идаи гузаштагонашро, ки як ё якчанд нахустунсур ё нахустиллати ?аст?: ?аво, об, апейрон, оташ, эфир ва ?айраро ме?устанд, эътироф намекард. Ба сифати чунин иллат, маън?-логоси ашё, логоси ?астиро ме?уст. Ба ?амин сифат ? куллият – универсумро, ки дар назарияи мусули ? ифода шудааст, ?абул дорад. Ба а?идаи Афлотун чиз?ои зебо аз он р? зебоянд, ки ба зебогии ма?з (мусул-эйдоси зебо?) пайванданд, барои он одамон нак?коранд, ки нек?ии ма?з ву?уд дорад. Ба ?амин тари?, маф?ум?ои кулл? (мусул-эйдос?о), аз мав?удияти ?узъии он?о му?аддаманд. Ин маф?ум?о, на нати?аи амали та?ридии зе?ни инсон, балки дар зе?ни инсон ?ан?з то таваллуд будаанд ва маърифат тан?о ёдоварии он?ост. Афлотун зимни ин назарияи худ масъалаи таносуби куллу ?узъ, дар маърифат ва ?усту??и куллият дар ?астиро гузоштааст.
Арасту (таваллуд 384 - 323 то мелод) аз бузургтарин ?акимони замони худ ва шогирди Афлотун буд, ки аз устодаш дар бисёре аз масъала?ои ?икмату илм пеш гузашта, дар таърихи фалсафа бо номи муаллими аввал маъруф гаштааст. Вай нахустин шуда усули манти?ро танзим кардааст ва онро ба унвони олоти фикри са?е? ба ??яндагони дониш ва му?а??и?он та?дим намудааст. Арасту бунёдгузори мактаби машшоия (перипатетика) мебошад. Арасту дар бо?и ин мактаб бо шогирдонаш ро?равон дарс мегуфтааст. Аз ин р?, онро мактаби перипатетик?о, ба забони араб? «машшоъ» -ро? рафтан ва пайравони Арастуро машшоиён номидаанд.
Ба ?алами Арасту чунин асар?о ба монанди «Органон», «Метафизика» ё «Фалсафаи уло», «Равоншинос?», «Политика» (Сиёсат), «Ахло?и Никомах», «Ахло?и Эвдем?», «Риторика», «Поэтика» ва ?айра мансубанд.
Фалсафаи Арасту аз коркарди илми манти? ?амчун ?унар ва равиши дуруст фикр кардан шур?ъ мешавад. Арасту аввалин шуда донишро ба пояи илм? ни?ода, инчунин илм?оро таба?абанд? намудааст. Тиб?и таба?абандии ? фалсафа ба се ?исм ?икмати назар?, амал? ва шеър та?сим мешавад. ?икмати назар? худшинос?, ?астишинос?, риёзиёт, физика, равоншиносиро фаро мегирад. Ба ?икмати амал? ахло?, тадбири манзил ва сиёсат дохил мешавад. ?икмати шеър ба пояи санъат ва зебо? устувор аст.
Арасту таълимоти пешиниёнро дар бораи ин ки олам аз ?а?ор унсур иборат аст, пазируфтааст.
Арасту ?ав?арро унсури нахустини олам мепиндорад. ?ав?ар он аст, ки дар чиз?о нест, балки чиз?ост. Масалан, як инсон метавонад ?авон, бемор, тандуруст ва ?айра бошад, аммо ?амеша ?амон инсон аст. ?ав?ар ?ам ба ду ?исм аст, ё му?аррад аст монанди а?л ва нафс ва ё модд? монанди ?исм, ки мураккаб аст аз ?аюло ва сурат.
Арасту ба назарияи идея?о, мусули Афлотун эрод гирифтааст. ? зикр мекунад, ки дар фалсафаи Афлотун робита миёни куллиёт ва ?узъиёт равшан нест. Афлотун го?е падида?ои ?иссиро партаве ё инъикосе аз куллиёт фарз мекард ва го?е он?оро ба монанди тасвир?ое, ки ба та?лид аз куллиёт ба ву?уд омадаанд, дар назар мегирифт. Дар ?ар сурат маф?уми «мусул» робитаи миёни чизи ?узъиро бе маф?уми кулл? равшан намекунад. Зеро умури э?сосшаванда ва чизи ?узъ? ?амеша дар ?оли та?йир ва табдил аст, маъмулан, мафъули кулл? баъд аз мушо?идаи ?узъиёт ба ву?уд меояд, дар ?оле ки Афлотун эъти?одманди хилофи ин амр буд. Арасту бошад, вобаста ба ин мушкилот ву?уди ашёро ?а?и?? медонист.
Араз?ои як ?ав?ар иборатанд аз: чанд?, чун?, нисбат, изофа, ку?о?, мулк, вазъ, феъл ва инфиол. Ин?о ?е? кадоме худ ?ав?ар нестанд, балки ?обили та?йир ва дигаргун? мебошанд. Инсон го? ?авон ва замоне пир аст, го? солим, го? бемор, го? бо либос, го? урён ва ?айра, ки ин?о ?ама аъроз ?астанд, бар ?ав?ар. Ма?м?ъи олам аз назари Арасту аз ?амин да? ма?ула: як ?ав?ар ва н?? араз иборат аст.
Ба а?идаи Арасту модда, ё ?аюло ву?уди бил?увва ва мояи аввал? аст, ки метавонад та?аввул ёбад ва чунию чандии он та?йир ёбад, аммо ву?уди он ?амон аст, ки ?аст. Аммо он ч? ?аюло ба с?и он та?аввул меёбад, сурат аст ва сурати ?ар чиз феълияти он чиз аст. Ву?уд замоне ?увва аст ва го?е феъл аст, як тика санг бил?увва му?ассама аст, хок бил?увва к?за аст, яъне ?аюло ё худ моддаи к?за аст. К?за феълият ва сурати хок аст. Пас та?аввули хок ба к?за та?аввули ?аюло ба сурат аст. Аз ?увва ба феъл даромадан, яъне та?аввули чизе ба с?и чизи нав аст.
Арасту та?йири сурат ё гузаштани мав?удот аз ?увва ба феълро ?аракат меномад ва ин ?аракат дар ча?ор ма?ула аз ма?улоти да?гона ан?ом мепазирад, ки иборатанд: аз вазъ, чанд? ва чун?. Дар ?араёни та?йир фа?ат сурати модда иваз мешавад.Сурат аз назари Арасту камоли модда аст.
Арасту оламро ?адим ва азал? мепиндорад ва аз тарафе му?аррики аввалро, ки Худост (Демиург) низ азал? ва ?адим медонист, бинобар ин вай файласуфи санав?, дуалист мебошад.
4. Мактаби илмию фалсафии Искандария
Искандар дар соли 331 то милод ша?ри Искандарияро дар Миср бино кард. Пас аз ? сулолаи Батолис, ки ?онишинони вай дар Миср буданд, Искандарияро пойтахти худ ?арор доданд. Дар он замон ша?р?ои юнон? а?амияти илмию фалсафии худро аз даст дода буданд. Бинобар он Батолис (асосгузори ин сулола Батлимус Сатер 323-282 то милод) Искандарияро ба маркази илму фалсафа низ табдил доданд.
Донишмандони мадрасаи Искандария илм ва фалсафаи юнониро ба илму ?икмати шар?? даромехта, ба он ?анбаи ?а?он? бахшидаанд.
Маъруфтарин олимони ин мактаб У?лидус (Евклид тав.с.330 то милод) риёзидон-математик (?андасашинос)-и маш?ури бостон, муаллифи китоби «Ибтидо», Аристрахус (тав.310 то мелод) аз ша?ри Самос ?ам чунин риёзидони бузург ва ба истило?и дигар Коперники А?ди ?адим; Архимед (тав. 287 то мелод) бузургтарин ноби?аи риёзидон, механик ва физики бостон; Батлимус (Птоломей) ?арни дуюми милод? аз уламои ?айат (астрономия) ва ?у?рофидони бостон, муаллифи «Алма?аст?» ва ?айра мебошанд.
Аз файласуфони ?адимтарини ин давра Флутин (Плотин) мебошад. Флутин асосгузори фалсафаи навафлотун? ба шумор меравад. ?айр аз ? ба ин мактаб файласуфон Наменюс, Аммониус Саккас тааллу? доранд. Флутин (204 - 269 мелод?) охирин файласуфи а?ди ?адим буда, дар Миср таваллуд шуда, дар ша?ри Рум аз олам чашм п?шидааст.
Таълимоти мобаъдуттабиа (метафизика)-и Флутин (Плотин) аз се чизи му?аддас о?оз меёбад: а?адият, а?л ва нафс. А?адият му?аддам, яъне пеш аз а?л аст ва а?л му?аддам ба нафс. А?л содир аз а?адият аст ва нафс содир аз а?л, пас ?ар ду содир аз а?адиятанд, яке бевосита, дигаре бавосита.
А?адиятро ба дуруст? наметавон таъриф кард, чун ? фав?и таъриф аст ва ?амчунин набояд сифате бар ? нисбат дод, ки ? фав?и тавсиф аст, дар мавриди ? сукут беш аз ?ар чиз дорои ?а?и?ат аст.
?астии ?а?он аз а?адияти шинохтанашаванда ва диданашавандаи ?айбии ило?? о?оз мешавад, ки дар ибтидо чун а?ли ?а?он?, пас аз он чун нафси ?а?он? та?алл? мекунад. Пас аз он нафси ?а?он?, нафси фард? ва тани фард? то ?аюло – модда, яъне ба ?авли Флутин – нест? зу?ур мекунанд.
Просмотр: 28311
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved