Дата: 2016-03-05
НАКША:
1. Таъсири антропоген? ба ?айвонот, сабаб?ои нобудшавии ?айвонот?о ва о?ибат?ои экологии он.
2. Истифодаи о?илонаи олами ?айвонот.
3. Чорабини?о оид ба ?ифзи олами ?айвонот.
Бо?имонда?ои ?африёт? ва дигар далел?о исботи он аст, ки дар т?ли 500 млн. сол пан? - шаш маротиба дар сайёраи Заамин ?олати фалокатовар дар байни намуд?ои гуногуни ?айвонот ба амал омадааст.
Инкишофи илму техника ба шумораи олами ?айвоноти дар сайёраи Замин па?н гардида таъсир расонидааст ва боиси кам шудани шумораи он гардидааст. Таъсири инсон ба олами ?айвонот бо ду ро? мегузарад :
Ба таъсиррасонии бевосита ?ир намудани ?айвонот, ?ой ивазкунон?, к?чонидан, афзоиши сунъ?, таъ?иб аз тарафи инсон, танг кардани марзи ?айвонот мисол шуда метавонад. Асосан ба гур??и ?айвоноти шикор? бо ма?сади истифодаи г?шту пашм ва рав?ан таъсири бевосита расонида мешавад, ки он сабаби кам шудани баъзе намуд?о ё ба пурраг? аз байн рафтани он?о мегардад.
Ба таъсири бевоситаи инсон ?амчунин , захира?ои химияв?, ки дар со?аи кишоварз? истифода бурда мешавад ва партов?ои за?ролуди корхона?ои саноатиро ба ву?уд меоварад, ?айвонот?ои зиёд нобуд мегарданд шоил карда мешавад.
Ба таъсиррасонии бавосита бошад та?йир додани шароити зисти ?айвонот, ивазкунии му?ити зист, бурридани ?ангал?о, шудгори дашт?ои калон, хушконидани ботло?зор?о, сохтмони нер?го??ои бар??, сохтани ша?р?о ва ро??о дохил карда мешавад.
Баъзе намуд?о дар шароити зисти аз тарафи инсон ивазшуда барои худ шароити м?ътадил пайдо мекунанд ва зуд мутоби? гашта ми?доран зиёд мешаванд ё худ баръакс аз байн мераванд.
Дар зери таъсири инсон намуд?ои хоси ?айвонот бинобар мутоби?ат пайдо намудан гуногуншаклиро ба ву?уд меоваранд.
Ба му?ити нав ?амаи намуд?о мутоби?ат пайдо карда наметавонанд ва дар нати?а шумораи он?о кам гардида, о?ибат ба нести мерасанд. Аз маълумотнома?ои олимон бар меояд, ки дар нати?аи кишт шудани дашт?ои калон шумораи умумии ?айвонот, аз чумла су?уи об?, мур?оби?о, ки асосан дар ?ор?о зиндаг? доштанд ба пурраг? ба нест? расиданд. Таъсири манф? ба олами ?айвонот то ба он дара?ае расид, ки ?ар сол дар р?и замин як намуд ё зер намуди ?айвоноти м??радор нест шуда истодааст. холо хатари нестшав? ба 600 намуди парранда?о ва 120 намуди ширх?р?о та?дид мекунад.
Нобуд шудани ?айвонот на тан?о бо фаъолияти инсон, балки бо сабаб?ои таби? ?ам ба амал меояд, ки ин ?олат пеш аз ба ву?уд омадани инсон ?ам ву?уд дошт. холо ба каму зиёд ё тамоман нобуд шудани ин ё он намуди ?айвонот та?йири и?лим, захираи х?рок, ?одиса?ои хуру?и вул?он, замин?унб?, обхез?, набудани об, та?йирёбии релеф, ?аёти дарранда сабаби асос? бошад ?ам, лекин аз ин зиёдтар фаъолияти инсон сабабгори му?ими ба нест? расидсни намуди ?айвонот ба ?исоб меравад, зеро инсон бо аз худ кардани замин, сохтани ро??о, васеъ намудани марзи де?оту ша?р, дар марз?ои таби? гашту гузори одамон (чангалзор?о, сайри к??сор...) ба табиат ва сарват?ои он таъсир мерасонад.
Бонги хатар нисбати аз байн рафтану кам шудани шумораи намуд?ои ?айвонот беасос набуда, аз р?и маълумоти олимон бар меояд, ки аз о?ози асри ХVII то охири асри ХХ аз сат?и замин 68 намуди ширх?рон, 130 намуди паррандагон, 28 намуди хазандагон, 6 намуди мо?? ва 6 намуди обхоки?о ма?в гаштаанд.
Аз р?и маълумоти Итти?оди байналхал?ии му?ити зист, бо ми?дори миёна дар сайёраи Замин соле як намуд ё зернамуди ?айвоноти м??радор аз байн рафта истодааст.
Муайян карда шудааст, ки фавти ?айвонот асосан дар давлат?ои ало?ида ?обили ?айд аст. Масалан, дар Австралия - 7 намуди кенгуру, дар Шотландия - 14 намуди парранда, дар ?азира?ои Гавая 26 намуди парранда ё худ 60 % фаунаи ин марз ба фавт расидааст.
Аз маълумот?ои олимон Фиттер ( 1958 ) ва К.П.Митрюшкин бошад маълум мегардад, ки ба фаъолияти хо?агидории инсон, дар соли 1600 ?амаг? 4226 намуди ширх?рон истифода бурда мешуд, дар як давраи таърих? аз фаъолияти хо?агии инсон ?ариб 105 намуди ширх?р - то соли 1700 33 намуд, то асри ХVII- Х IХ 36 намуд ва дар 50 соли охир бошад 40 намуд нобуд шудааст. Аз парранда?о баъд аз соли 1600 –ум то ?ол 94 намудаш нобуд шудааст. Инчунин дар айни ?ол, ?ариб 600 намуди ?айвонот дар ?олати тамоман нобуд шудан мебошад. Хусусан ?айвоноти калон?усса, ки шикораш осону ?улай аст, тез кам мешавад.На?ангшаклон, фил, гавазн, о?у, шутурмур? аз ?умлаи он?оанд, ?айр аз ин, рама - рама, т?да ё села шудани олами ?айвонот хусусан, ?ангоми шикор ё дар ва?ти ягон ?одиса?ои нохуши таби? якто не, якбора чандинтои он?о нобуд мешаванд.
Якчанд намуд?ои ?айвоноте мав?уданд, ки ба пурра аз сат?и замин нест шудааснд:
1. Тур - ( зоти ?адимаи чорвои калони шохдори аврупо? ) соли 1599 ?амаг? 24 сар буд ва дар соли 1627 охирин шуморааш нобуд шуд, дар айни ?ол тан?о сурати он бо?? мондаасту халос.
2. Тарпан – ( аспи ёбоии даштии аврупо? ), ки г?шти болаззат дошт, шумораи охиринаш дар соли 1913 нобуд шуд ва дар айни замон дар осорхона устухонбандии онро мебинем.
3. Гови об? - шумораи охиринаш дар соли 1768 нобуд шудааст. Он 7 – 8м ?ад, 3,5 т, вазн дошта, гур?? - гур?? дар ?ой?ои камоб, дар байни обсабз?ои ?улл? зиндаг? карда, ба одам чун дилфин наздик буд ва ?оло якчанд устухонбандии он дар осорхонаи зоолог? бо?? мондааст.
4. Гагаркаи бебол, ки дар со?ил?ои Атлантика зиндаг? мекард, одамон 18 ?азор сол пеш аз давраи солшумории мо онро шикор мекарданд.Дар сол?ои 1732 - 1760 шумораи ками он дар Исландия зиндаг? дошт ва дар соли 1844 шумораи охирини он ?ам нобуд шуд. холо аз он 70 х?са, 90 устухон банд ва 74 дона тухм ?амчун нишон бо?? мондааст.
5. Парранда дронт дар ?азира?ои назди у?ёнуси хинд зиндаг? мекард. Ин парранда ба ?а?ми ?оз баробар буда, серрав?ан, г?шташ боллазат буда аз одам наметарсид, аз ?амин сабаб португали?о онро паррандаи г?л ё бефа?м меномиданд. Дар асри ХVII ми?дори ин парранда зиёд буд. Аммо дар соли 1681 ин намуд тамоман нобуд шуд ва тан?о х?саи он дар осорхона бо?? мондаасту халос.
6. Баклан – як навъ паррандаи об? то соли 1826 ми?дори сершумор дошт, бинобар дар фаъолияти хо?аг? истифода бурдани инсон - ?амчун ?изо шумораи охиринаш соли 1850 нобуд шуд ва тан?о х?саи он дар осорхона бо?? мондааст.
7. Гага - як навъи мур?обии шимол?, ки пару пати нарм дорад, то соли 1842 дар гул?го?и Лаврентия ва Лабрадор паррандаи шикор? ба шумор мерафт. Соли 1852 намояндагони ин навъ тамоман аз сат?и замин нест шуданд. Тан?о 48 х?саи он дар осорхона?о ниго? дошта шудааст.
8. Каб?тари саё?атч?, ки дар охир?ои асри ХIХ дар штати Онтариои Ш.М.А. зиндаг? дошт ва ми?доран он хеле зиёд буд, аз сабаби он, ки г?шти болаззат дошт, бо ба?онаи зараррасони са?ро соле ба ми?дори 1,5 млн. шикор мекарданд. Дар нати?а шумораи охирини он дар соли 1914 ба бо?и ?айвонот гузошта шуд.
Ин таъсиррасон?о ба олами ?айвонот таъсиррасонии ни?оят бузург буда, ми?ёси фаъолияти инсон дар асоси ин таъсиррасон? торафт васеъ мегардад. Яке аз омил?ои торафт кам гаштани бисёр намуд?о ё аз байн рафтани он ба он оварда мерасонад, ки баробарвазнии эколог? коста гардида, экосистема?ои таби? ?олати табии худро гум мекунанд.
То ?ол ин амал давом дорад ва дар ин самт таъсири антропогени хеле назар рас аст. Му?имтарин омил?ое, ки ба фаъолияти ?айвонот таъсир мерасонад ин?о ба ?айд гирифта шудаанд :
- вайроншав? ё деградатсияи му?ити зисти ?айвонот.
- аз ?ад зиёд таъсир расон? ба ?амон як намуд.
- таъсири намуд?ои интродусия шуда.
- нест шудан, кам гаштан ва ё паст шудани сифати ?изои ?айвонот.
- мубориза бар зидди зараррасон?ои хо?агии кишоварз?, ?айвонот?ои зараррасони хонаг?. ( нигаред ба расми №1)
Ин омил?о ба олами ?айвонот гуногун таъсир мекунад, ?атто дар марз?ое, ки онхо умр ба сар мебаранд, таъсири ин омил?о барои ?ар намуд гуногун аст.
Дар Россия кам шудани ми?дори ширх?рони ба?р? ба ?айд гирифта шудааст, ки сабаби асосии он ифлосшавии об?ои назди со?ил?о ва кам шудани ми?дори ?изо дар му?ити об?.
Аз соли 1986 то 1991 ми?дори мор? аз 200 то 100 ?азор, гурбаи ба?р? аз 5-- то 300 ?азор сар бинобар омил?ои дар боло ?айд гашта кам шудааст.
Ба кам шудани ми?дори ?айвонот шикор? аз ?ад зиёд ба ?амон як намуд таъсир кардан аст. хангоми пурра нест шудани генофонди ин ё он намуд аз байн ба пурра нест шудани ?айвонот аз э?тимол дур нест.
Вайрон кардани меъёри санитарии ниго?дории захира?ои ма?сулот?ои хо?агии кишоварз? ба инкишофи ми?дори хояндагони зараррасон меоварад. Васеъ гардидани марзи зисти ин хояндагон боиси па?н шудану сарчашма?ои бемори?ои сироят? мегардад. Аз р?и маълумоти олимон бар меояд, ки дар ша?ри Москва калламушон соле 60 - 80 ?азор т. озу?авори?оро х?рда корношоям мегардонанд.
Муайян шудааст, ки ми?дори лаклак, ?айвонот?ои ва?ш?, ?оз, кабк, ва бисёр ?ашарот?ои гардолудкунанда дар сар?ади ма?вшав? ?арор дорад. Дар замони муосир 7- намуди ширх?рон дар шароити бо?и ?айвонот ниго? дошта шуда истодаанд.
О?ибати аз байн рафтани ?айвонот натан?о шикор, ин пеш аз ?ама сарфа?м нарафтану бена?ша истифодабарии ?айвонот аст, ки дар нати?аи фаъолияти инсон суръат гирифтааст - ин бурридани ?ангал, хушконидани ботло?зор?о, васеъ намудани чарого? барои ?айвоноти хонаг?, химизатсияи хо?агии кишоварзист.
Таъсири интенсивонаи инсон ба табиати нотакрор ба он оварда расонд, ки бисёр намуди ?айвонот аз ?ои зист, марзи табии худ ма?рум гаштанд. Инкишофи туризм ба марз?ои таби? таъсири манф? расонд, зеро ?исми зиёди ?айвонот?о бинобар ин самт мавзеъ?ои табии худро гум карданд.
Чуноне, ки И. Гёте из?ор мекунад, ?авобгарии ?ар як мо барои ниго? доштани табиат бо чунин сатр?о из?ор мегардад. « Табиат ш?хиро намебахшад, он ?ама дам ?а???й, сахтгир ва доимо ?а? аст. Хатог? ва гумро?и тан?о аз тарафи инсон содир мегардад » .
Расми № 1.
6 |
5 |
4 |
3 |
2 |
1 |
1 - бо воситаи шикор сайд кардан..
2 – нест кардани ?айвонот?ои зараррасони хо?агии кишоварз?.
3 - кам шудан ваё паст сифат гаштани ?изо.
4 – таъсири намуд?ои интродусияшуда.
5- аз ?ад истифодабарии ?амон як намуд.
6 – вайрон кардан ва ё деградатсияи марзи зисти ?айвонот.
Му?имтарин о?ибати таъсиррасонии инсон ба му?ити зисти ?айвонот ба он меоварад, ки па?н шудани бемори?ои сирояткунанда ав? мегирад ё худ механизми ?ифз намоии ?айвонот вайрон мешавад. Чуноне, ки профессор Ханс Либман ?айд мекунад па?н шудани аксарияти бемори?ои сироят кунанда - бактерия?о, вирус?о, гелминт?о асосан дар му?ити об ба амал меояд. Исбот карда шудааст, ки па?н шудани бемори?ои домана, якчанд намуд?ои бемори?ои дизентирия, зардпарвин бо воситаи об сироятёбиро ба амал меоварад. Паррандагони об? дар бандар?ои об?ояш бо намуд?ои салмонелла?о сироятёфта, худ аввал сироят мегарданд ва бо воситаи саргини худ онро па?н мекунанд, ки дар нати?а па?н шудани бемори?о дар байни дигар намуд?ои ?айвоноти сат?и замин? ба амал меояд, зеро аксарияти ин паррандагон аз сат?и хушк? ?изои худро дарёт менамоянд.
Муайян карда шудааст, ки якчанд муфтх?рон дар узви инсон ва ?айвон умр ба сар мебаранд. Мувофи?и тад?и?оти илм?, ки дар ша?р?ои бузурги давлат?ои Европа, Африка, Осиёи шар?? гузаронида шуд, нишон додааст, ки соле 1 млн. исти?оматкунандагони ин марз?о 1,5 млрд тухми гелминт?оро дар худ мепарваранд. Дар давлат?ои Европа, Америкаи Шимол? тухми ин муфтх?ронро дар таркиби об?ои равон дарёфт намудаанд, ки асосан он бо гуногун ро??о ба узви инсон ва ?айвонот?ои хонаг? ворид гашта муфтх?р? менамояд . Ин проблема торафт шадид гашта натан?о дар ин давлат?ои ?а?он балки дар тамоми дунё проблемаи ба?сталаб ба ?исоб меравад.
Ифлос намудани таркиби об барои ?айвонот ва умуман барои ?абати ?аёти хеле хатарнок аст. хамро? шудани ма?м?и модда?ои за?рнок дар об боиси марги хайвонот?ои об? мегардад, муайян карда шудааст, ки ифлосшудани таркиби об ба гуногуншаклии олами ?айвонот низ таъсир мерасонад. Об?ои ифлосгардида ба як намуд ё худ ба ма?м?и намуд?ои ?айвонот таъсир мерасонад. Олимон муайян намудаанд, ки натан?о ба му?ити об за?рхимикат?о, балки модда?ои минерал? низ ?ангоми бо ми?дори зиёд ?амро? шуданаш метавонад ба олами ?айвонот манф? таъсир намояд.
ходиса?ои хатарнок ба ?айд гирифта шудааст, ки то ?ол дар са?ифа?ои таърих сабт гаштааст. Дар со?ил?ои Минамата , ки дар ?анубии Япония ?ойгир аст, бо ном « бо?и ба?р? » ном гирифта буд, зеро ин марз аз организм?ои гуногуншакл хеле бой буд. Соли 1956 аввалин мартиба бемории вайрон шудани фаъолияти бино?, шунаво?, ?амчунин рафтории инсон ба ?айд гирифта шуд, ки то ?ол ин намуди бемор? ба илм маълум набуд. То соли 1972 292 ?одисаи ба ин бемор? гирифтор шудани одамон ба ?айд гирифта шуд, ки аз он 62 нафар ба марг расид. Тан?о соли 1969 исбот карда шуд, ки сабаби па?н шудани ин бемор? ин мо?ии бо оби метилсимоб за?ролуд гашта аст. Мо?ии бо ин пайвастаг? за?ролуд гашта, ?амчун зан?ири ?изо амал намуда аз организми хурд ба мо??, аз мо?? ба мо?и?ои нисбатан калон ва аз он?о мо?игирон за?ролуд гаштанд.
Хатари дигаре, ки то ?ол инсонро та?дид мекунад ин хояндагон буда, он?о ма?сулоти ?изоиро таркибан вайрон намуда, па?нкунандаи бемори?ои сирояткунанда ба ?исоб мераванд. Он?о сарчашмаи па?нкунандаи бемории о?сил ( яшур), бемории Василева – Вейля як намуди бемории зардпарвин, табларза, тиф ва па?нкунандаи гуногун муфтх?рон ба ?исоб меравад. Ма?м?и ?одиса?о ба ?айд гирифта шудааст, ки боиси марги инсон гардидааст.
Ма?сулоти озу?авор?, об, ?увваи бар?, марзи зисти инсон ва ?айвон асоси ?аёт ба ?исоб рафта ба ?олати табии он вобаста аст.
2. Истифодаи о?илонаи олами ?айвонот.
Вазифаи асосии ?ифзи ?айвонот аз р?и принсип?ои асос?, бояд намуд?ои ?айвонот на тан?о дар ва?ти тамоман кам шуданашон, балки ?амеша дар маъди назар буда му?офизат карда шаванд. Бо гуногун ро??о аз он ?умла бо ро?и м?ътадил гардонидани шароити ?аёт шумораи ?айвонотро бар?арор намуда, хавфи нестшавиро аз байн бурд, хусусан ?айвоноти шикор? ва ?ифзи он?о масъалаи ба?сталаби ?ар як кишвар ба ?исоб меравад, зеро он?о а?амияти калон доранд. ?иммати чунин намуди ?айвон?о дар он аст, ки он?о аз ?исоби ?изои табии ба ?айвон?ои хонаг? дастнорас ва нобоб зиндаг? мекунанд. Он?о низ ба мисоли ?айвоноти хонаг? ба ?амхор? ниёзмандданд. Аз ?айвоноти шикор? одамон г?шт, пашм, п?ст, ма?сулот барои со?а?ои дору тайёркун? ва атриёт мегиранд. Аз ширх?рон ба ин гур?? сумдорон, ?айвоноти пашмдори му?ити хушкю об? дохил мешаванд, ки ?ар яке а?амияти ба худ хос доранд.
Му?офизати паррандагони фоидарасони ?айришикор? а?амияти хоси худро дорад , зеро зарурияти му?офизати ин ?айвонот дар он зо?ир мегардад, ки он?о зараррасон?ои зироат ва ?ангалро аз давра?ои хеле ?адим нест мекунанд. Агар фаъолияти паррандагони ?ашаротх?р намебуд, онго? як ?уфт ?ашароти зараррасон дар шароити мусоид ба тез? зиёд гардида ми?дори он?о да??о маротиба меафзуд.
Дар со?ои 30 уми асри ХХ дар бешазори Эйзенахаи Германия кирмаки шапараки думчасурх дарахти букро тамоман аз барг луч кард. хамон ва?т дар де?аи Зеебхаи Германия Берлепш ном шахс дар чакалакзори шахсии худ парранда?ои зиёдро ром карда буд, ки дар нати?а ?ангали он аз ?ашарот зарар надида, дар байни дигар ?ангал?ои зарардидаи атроф чун ?азираи сабз бо?? монд.
Дар охири асри гузашта энтомологи маш?ур И.Я. Шев?рев дар ?исми ?анубии Украина 25 ?уфт сочро дар лонаи сунъ? одат кунонида, як ми?дор ?ангал ва дигар набототи дар гирду атрофии он буда аз ?ашароти зараррасон озод кард. Олимон ?исоб кардаанд, ки соч ба ч??а?ояш дар як ба лона омадан 3 адад малах меорад, ки ?ар кадомаш 3 грамм? вазн дорад. Дар як р?з 1 ?уфт соч ба ч??аи худ 360 гр. малах мех?ронад. Дар як мо?и лонасоз? як ?уфт соч 10 кг.800 гр малах ?амъ мекунад. Дар як ба?ору тобистон як селаи соч?о ба ми?дори 2 вагони боркаш ?ашаротро нобуд мекунанд. Ми?дори ?ашароти дар як р?з нобуд кардаи як парранда ба вазни худаш баробар аст.
Мувофи?и нишондоди Мекленбурсев Р.Н. сочи гулобиранги аз 10 ?азор ?уфт иборат буда, дар айёми ба ч??аи худ х?рок додан, ?удрати зиёда аз 100 т. малахро нобуд карданро дорад.
Эзорсурхак тамоми сол чун духтури танаи дарахт ?аракат карда, бисёр ?ашароти п?стлоху ч?бх?рро ёфта мех?рад.Пашшах?рак дар давраи ба ч??а?ояш х?рок додан то 15% тухму кирмаки ?ашароти ч?бх?р ва 20 -40 % пашшаи му?ити худро нобуд мекунад.
Парранда?о на тан?о ?ашарот, балки ?айвон?ои дигар, хояндагонро низ нобуд карда, ба со?аи кишоварз? фоида меоранд. Барои ром кардани парранда?о аз картон, фанер, тахта?о, сафол, лой, хас, якчанд хели лона?о тайёр карда, дар дарахтони ?ади ро? , бо??ои истирохат? , бо??ои мевадор, чакалакзор гузошта мешаванд, ки он?о 5 -6 сол хизмат мекунанд.
Дар бисёр кишвар?ои ?а?он аз он ?умла дар диёри мо низ ин фаъолият дар д?ши мактаббачагон вогузир аст. ?обили ?абул аст, ки барои ?ифзи паррандагон « Р?зи паррандагон » -ро ?ар сол чашн мегирем, ки ин ид бо масъулияти баланд дар муассиса?ои гуногуни таълим? ва дар ассотсиатсия?ои д?стдорони табиат гузаронида мешавад.
?ариб дар ?ама ?ой паррандагони му?имию мавсим? зиндаг? карда асосан нафъ мебахшанд. Бинобар он, к?шиш кардан лозим аст, ки аз ?исоби парранда?ои мавсим? паррандагони му?им? торафт зиёд шаванд. Ба ин паррандагон бештар шароит му?аё карда, ба зимистон гузаронии он?о бештар а?амият додан лозим аст, то ?адре бошад ?ам чора?ои мушаххас андешидан лозим аст, ки му?офизати ин намуд паррандагонро таъмин бояд намоем.
Парранда?ои « дарранда » -ро, ки баъзан зарарнок мешуморем, бояд ?ифз намуд, зеро он?о а?амияти хо?аг?, шикор?, санитар?, эстетик? доранд. Чу?з, лочин, у?об аз ?умлаи он?о аст.
хисоб карда шудааст, ки бо у?об дар як сол ба ?исоби миёна 50 - 60 р?бо?ро шикор мекунанд. Дар ?азо?истон соле
30 % -и шикори р?бо?ро бо у?об ба ?о меоранд. Агар дар тамоми кураи замин фаъолияти парранда?оро ба назар гирем, он го? гуфта метавонем, ки ?амъи он?о 85 95 % фоида ва тан?о 5 -15 % зарар мерасонанду халос.
хайвоноти бем??ра ?ам а?амияти амал? доранд ва ба му?офизат м??то?анд. Бем??ра?о ми?дори зиёди биомассаро дар табиат ташкил дода, дар гардиши модда?о иштирок мекунанд.
Гур??и ?айвоноти бем??ра аз ?и?ати ?а?м хурд бошанд ?ам, шумораю хел?ои он?о хеле зиёданд. Баъзе намуд?ои бем??ра?о дар об?ои гарм 70 -90 * 0, дар ях??ои ?утби шимоли Антарктида, дар обу хушк?, дар бо?у са?ро, дар ч?лу биёбон, умуман дар ?ама ?ои биосфера вомех?ранд.
Мувофи?и мавод?ои конференсияи умумииттифо?ии энтомолог?о аз он даме, ки олимон ба усули биологии мубориза бар зидди зараррасон?о эътибор доданд ва дар со?аи кишоварз? татби? намуданд, зарарбинии растани?о аз ?ашарот 50 % кам шуд. Дар табиат намуд?ои бему?ра?ои фоидарасон кам нестанд, зарарашон нисбат ба фоидаашон камтар аст, аз ин ли?оз му?офизат намудани ин намуд?о бо чорабини?ои махсус ба инобат гирифта шудааст.
Барои ниго? доштану му?офизат намудани ?олати таби? аз ?умла олами ?айвонот мав?еи мамнуъго??о ва парваршиго??о хеле назаррас аст . Хусусан дар То?икистон, ки аз олами ?айвонот бой ва гуногун намудии хеле зиёд дорад, ин марз?ои махсус?ифзшаванда а?амияти хеле калон доранд, зеро дар марзи То?икистон зиёда аз 80 намуди ширх?рон, 365 намуди паррандагон, 49 намуди хазандагон, 40 намуди мо??о, зиёда аз 10 ?азор намуди ?ашарот?о па?н гардидаанд.
Ма?з марз?ои махсус?ифзшаванда бо функсияи экологии худ шароит меди?ад, ки ?айвонот?о ва умуман ?олати таби? ниго? дошта шавад, зеро дар ?удуди он?о сохтмони ягон корхонаи саноат?, хо?аг?, кофтани ?абат?ои замин, буридани дарахту бута?о, алафдарав?, шикорчиг?, ?амъ намудани гиё??ои дорувор?, чарронидани чорво, истифодаи ?амагуна за?рхимикат?о, туризм ва истиро?ат мумкин нест.
Сол?ои охир дар давлат?ои тара??? карда ба ?айр аз бо??ои истиро?ат? боз бо??ои милл? ташкил шуда истодааст, ки барои боз ?ам наздик шудани инсон бо табиат шароит фаро?ам меоварад.
Бо ин ма?сад алакай дар на?ша ?аст, ки дар сол?ои наздик води?ои хушманзари табии кишварамонро ба чунин бо??о , ки барои истиро?ат намудани мардум равона карда шавад ташкил намоем.
Мамн?ъго?и Бешаи палангон аввалин мамн?ъго?ест, ки соли 1939 мувофи?и ?арори Комиссариати хал?ии зироати ?ум?урят барои му?офизати сарват?ои комплекси табиии бешазори со?или дарё?ои Осиёи Миёна аз ?умла, барои му?офизати ?айвоноти камёб ва гузаронидани тад?и?оти илм? ташкил карда шудааст. Ин мамн?ъго? дорои гуногун олами ?айвонот буда, яке аз мо?ие, ки дар об?ои ин мамн?ъго? умр ба сар мебарад, белбин? ном дошта , ин намуд мо?? дар дунё тан?о дар дарёи Аму ва Сир, дар ?авза?ои Мессисипии Америкаи Шимоли дучор мешавад. Гуногунии хазандагон дар мамн?ъго? ?олиби ди??ат буда мори айнакдор, афъ?, гурза, калтакалос бештар дучор мешавад.
Дар олами ?айвоноти мамн?ъго?, асосан паррандагон мав?еи му?имро иш?ол мекунанд. Дар т??айзор?ои мамн?ъго? бештар аз 34 намуди ширх?рон мав?уд буданд, ки ?оло бошад аз байни он?о паланги т?рон? ма?в шудааст. Охирин маротиба изи паланги т?рониро мо?и марти соли 1953 ?айд карда шуда, сол?ои 1972 - 1973 он аз т??айзори Аф?онистон ба сарзамини То?икистон чандин маротиба гузаштааст.
Дар мамн?ъго? гург, паланг, ша?ол, р?бо?, ?айра, гурбаи ёбо? ва баъзе намуд?ои ?айвоноти дарранда зиндагон? мекунад.
Дар зонаи биёбони мамн?ъго? о?у, дар т??айзор?ояш хук?ои ёбо? низ вомех?ранд.
Дар к???ои Хо?а?озиён бошад, г?сфанди ёбо? - муфлон?о дучор мешаванд.Яке аз намуд?ои гаронба?ои ин мамн?ъго? гавазни т??ай ё хонгул мебошад, дар замони муосир саршумори ин намуд?о хеле кам шуда истодааст.
Дар мамн?ъго? 28 намуди ширх?рон, 143 намуди паррандагон ба ?айд гирифта шудааст.
холо дар мамн?ъго? нутрия парвариш карда мешавад, ки бори аввал онро аз Озарбой?он оварда шуда буд. Дар ин фаъолият натан?о мутоби? намудани ?айвонотро ба на?ша гирифта шудааст, ?амчунин барои баланд намудани и?тисодиёти давлат ин фаъолият к?маки зиёд мерасонад.
Мамн?ъго?и Бешаи палангон бо гуногунии нодиру нотакрори табиат ва сарват?ои он дар ?а?он ш??ратёб гаштааст, зеро ин мамн?ъго? ягона мамн?ъго?ест, ки дар зонаи субтропик? ?ойгир аст.
Мамн?ъго?и Ромит дар домана?ои ?анубии силсили к???ои хисор соли 1959 ташкил карда шуд. Майдони мамн?ъго? бештар аз 16 ?аз га. буда, дар байни дарё?ои Сорбо ва Сардаи Миёна во?еъ гаштааст.
Гуногуншаклии ?айвонот дар мамн?ъго? мав?еи муайянро дорад.
Дар дарё?ои мамн?ъго? яке аз мо?ии гаронба?о гулмо?ии ?ай?ун? зиндаг? мекунад. Мувофи?и маълумоти олимон , гулмо?ии ин ?о калон буда, вазнаш то 3 кг мерасад.
Аз хазандагони мамн?ъго? ду намуди мори за?рдор - гурза ва шитомордник ( мори калтадуми сиё?ранг ) зиндаг? доранд. Дар зонаи беша?ои ку?? олами паррандагон гуногуншаклу ?олиби ди??атанд. Асосан паррандагони хушхон – зар?илдо?и ?индустон? ди??ати касро бештар ба худ ?алб менамояд. Умуман мамн?ъго? аз олами паррандагон бой аст. Кабк, мур?и к??? , каб?тарони ёбо?, говкаб?тар яке аз намояндагони асосии мамн?ъго? ба ?исоб мераванд.
Олами ширх?рони мамн?ъго?и Ромит низ бо гуногуншаклии худ мав?еи асосиро иш?ол мекунад. Хирси нохунсафед, буз?ои к??ии чанбаршох, гавазни бухоро?, р?бо?, ша?ол, ?айра, паланги барф? намояндагони асосии бошандагони мамн?ъго? ба ?исоб мераванд.
Ман?ъго?и Дашти ?ум дар ?исми ?анубии То?икистон ?ойгир шуда, соли 1983 бо ма?сади ниго? доштани шумораи морх?р - бузи к??? ва комплекси марзхои таби? ташкил карда шуд. Ниго? доштани популятсияи морх?р хеле му?им аст, зеро со?ои охир шумораи он торафт кам гардида истодааст. Fайр аз ин морх?р метавонад дар оянда а?олии ма?аллиро бо шир , г?шт таъмин намояд.
Фаунаи ширх?рони мамн?ъго?и Дашти ?умро асосан хирси тияншон?, гург, р?бо?, хояндагони ?ангал? ташкил мекунанд. Дар тобистон гуногунии паррандагон ба монанди кабк, у?об, гунчишкакшаклон,бедона, мур?и дашт? хеле назаррас аст.
Мамн?ъго?и Зорк?л мамн?ъго?ест, ки дар асоси парваришго? ташкил карда шудааст, ма?сади ташкил намудани ин мамн?ъго? ниго? доштани комплекси нодири таби? буда, ?ифз намудани ало?ида компонент?ои таби? ба монанди олами ?айвонот ба ?исоб меравад. Дар ин мамн?ъго? асосан ба ?оз?ои к??? а?амияти хос дода шуда барои ниго? доштани он?о чора?ои мушаххас андешида шудааст.
хамчунин парваришго??о амал мекунанд, ки ма?з намуд?ои олами ?айвонот дар ?олати таби? бар?арор карда мешаванд . Аз 15 парваришго?е, ки дар ?ум?урии То?икистон ташкил карда шудааст, 5 парваришо? парваришго?и давлат? ба ?исоб рафта, як ?атор намуд?ои олами ?айвоноти ?ум?урии То?икистон ниго? дошта мешаванд. Аз он ?умла: Парваришго?и давлатии Зарафшон асосан фазани зарафшон? ниго? дошта мешавад, парваришго?и Дашти ?ум барои ниго? доштану бар?арор намудани шумораи буз?ои шохашон печон, парваришго?и давлатии Камароб барои танзими шикори ?айвонот , парваришго?и давлатии Сагвор , ки яке аз марзи асосии ?ойгиршавии намуди эндемики ширх?рони ?ашаротх?р ( бухарский бурозубка), парваришго?и Зорк?л ниго?дорандаи шумораи ?ози к??? ба ?исоб мераванд..
хамин тари? мамн?ъго??о, парваришго??о ин як системаи чорабиниест, ки барои ниго? доштану му?офизат намудани комплекси таби? ва сарват?ои ало?идаи он аз ?умла олами ?айвонот нигаронида шудааст.
Китоби Сурх ин ?у??ати давлат? буда, дар тамоми г?шаву канори ?а?он мав?еи хоси худро дорад. Аз ?умла дар То?икистон барои му?офизат намудану ниго?доштани олами ?айвонот ва растан? бо ?арори Совети Вазирони ?ум?урии То?икистон Китоби Сурхи То?икистон 1 марти соли 1979 барои ба нашр омода кардан ?арор махсус № 67 ?абул карда шуд.Мазмуни асосии ин китоб - ?у??ати давлат? дар он аст, ки олами ?айвонот ва набототро ба 4 гур?? ?удо намуда барои бе?тар шудани ?олати намуд,дар шароити таби? ниго?доштани генофонди он?о ин гур???о к?мак хо?ад расонд.
Ба гур??и 0 - науд?ое, ки шояд бар?ам х?рдаанд ( хел?ое, ки дар муддати чандин сол вонах?рдаанд ва мумкин аст, ки дар баъзе мавзеъ?ои ?удогона мондаанду халос).
Ба гур??и 1 – намуд?ое, ки дар зери хавфи нестшавианд (намуд?ое, ки ба ?адди нестшав? расидаанд ва барои ?ифзи он?о тадбир?ои махсус андешидан лозим).
Ба гур??и 2 – намуд?ои нодир ( намуд?ое, ки ба ?адди нест? нарасидаанд, вале камшуморанд, ё дар ма?алли махсуси ма?дуд мер?янд ва ба зуд? аз байн рафтанашон мумкин).
Ба гур??и 3 - намуд?ое, ки ми?доран кам шуда, дар м??лати муайян рушдго?и он?о аз омил?ои таби?, мудохилаи инсон ё таъсири муштараки он?о ма?дуд шудааст.
хамин тари? барои ?ифз намудану ниго? доштани олами зинда тадбир?ои зерин ?устан ?атмист:
1. хифзи олами ?айвонот дар марз?ои махсуси ?ифзшаванда. Ба хо?аги?о истифодаи тамоми ландшафт, ма?алли рушд ё гур??и растани?оро манъ кардан зарур аст.
2. хифзи ма?алли зист. Натан?о ?ифзи намуд?ои ?удогона балки ба таври муштарак андешидани тадбир?о оид ба ?ор? намудани низоми истифодаи о?илонаи ландшафти таби?. Му?аррар кардани захира, ма?дуд намудани тадбир?ои мелиоратив?, ?исман ё дар мавсим?о ма?дуд кардани истифодаи намуд?ое, ки дар хо?аг? а?амият дорад.
3. ?ор? намудани рухсатнома?ои махсус барои шикор ва ?амъоварии растани?о.
4. Фур?ши хусусии растаниро манъ бояд кард. Муассиса?ои давлат? бояд босамар тайёру ?ифз кардани намуд?ои ?айвонотеро, ки дар хо?агии хал? а?амият доранд, ?ор? намоянд ва ба савдои хусус? дар бозор?о ва ?ад – ?ади ро? и?озат нади?анд.
5. Парвариши ?айвонот?ое, ки а?амияти и?тисод? дорад ба ро? мондан зарур аст.
6. холати гур??и ?айвонотро ба зери назорат гирифт, ?айвонот?ое, ки му?офизат кардан лозим аст, бояд дар муассиса?о ва ташкилот?ои ?амъият? ба ?исоб гиранд, бо ма?сади илм? доштани ин ё он намуд ?айвонот ?атъиян манъ гардад.
Тамоми тадбир?ои му?офизатиро минбаъд бо ?арор?ои дахлдори давлат?, ки риояи он?о ба ?ама муассиса?ои давлат? ва шахсони ?удогона ?атмист, ба расмият даровардан лозим.
хифзи ?айвонот аз он ?умла ?айвоноти нодир ва камёб вазифаи умумихал?ист. Бинобар ин масъала ва вазифаи ?ифзи олами зинда тавассути муассиса?ои тар?иботи оммав? - нашрия?ои ма?алл? ва радиову телевизион ба амал овардан зарур аст. Муваффакияти ин тадбир?о ба шуурнок? ва маърифатнокии мардуми ?ум?ур? вобаста аст.
3. Чорабини?о оид ба ?ифзи олами ?айвонот.
Дар замон?ои ?адим нисбати замони муосир таъсиррасонии инсон ба ми?дори ?айвонот ва гуногуншаклии он кам буд, бинобар ?амин тан?о ма?фуз ниго? доштан ё нисбатан кам таъсир намудан ?обилияти бар?ароршудани ?айвонот таъмин мекард. Лекин аз маълумотнома?о бар меояд, ки агар ч? инсон барои бар?арор намудани намуд?ои ?айвонот к?шиш намуда бошад, ?ам гур??и намуд?ои зиёди он?о низ аз байн рафтанд, ки мисоли он дар ?айд?ои боло сабт шуд. Аз ин бар меояд, ки ми?дори ?айвонотро аз дара?аи муайян кам кардан мумкин нест, зеро он худ ?обилияти бар?ароршавии худро гум мекунад. хангоми аз байн рафтани як намуд, намуде, ки аз он ба?ра мебурд ми?доран коста мегардад. Аз ин ?ост,ки зарурияти инкишофи назарияи ?ифзи фауна ба амал омад. Ин назария дар асоси принсипи мураккаб системавор амал мекунад. Дар ом?зиши ин принсип се муносибат ба инобат гирифта мешавад :
1. Эколог? – принсипи муносибати ба ?ам вобастагии му?ити таби? бо организм?ои зинда .
2. Системав? - сохтор? - ниго?дории гуногуннамудии сифатии табиати зинда.
3. Популятсион? - генетик? - ниго?дории тамоми намуд?о ?амчун системаи ба ?амало?амандии популятсия.
Принсип?ои мазкур исбот мекунад, ки ?аёт тан?о дар асоси
ба?амало?амандию як?оя умр ба сар бар? мав?уд шуда метавонад. Ч? ?адаре, ки ин ?амоа мураккаб бошад, ?амон ?адар устувории он амал мекунад. Аз ин ли?оз :
1. Барои ниго? доштани ?аёт ниго?дории биосеноз хеле му?им аст.
2. Барои дуру дароз ниго? доштани биосеноз зарур аст, ки мураккабии эволютсионии ?ар як намуд ниго? дошта шавад, зеро ?ар як намуд генофонди нотакрор дошта, нати?аи эволютсия ба ?исоб меравад. Агар ч? намуд барои инсон зарар расон, ё худ нолозим бошад ?ам дар табиат мав?еи мушаххаси худро дорад аз ин р? набояд,ба олами ?айвонот ба?о дод.
3. Барои ниго?дории намуд?ои ало?ида ниго?дории ?амоа ва системаи экологии он зарур аст, зеро тан?о як намудро дар табиат ниго? дошта намешавад , ?ар як намуд ба ?ам ало?аманд ва ба ?ам вобастаанд.
4. Барои ниго? доштани гур??и намуд?о бояд системаи ба ?амало?амандии дохили ?амон як намудро ба инобат гирифт.
5. Ми?доран кам шуда намуд?о доимо дар сар?ади ма?вшав? ?арор дорад ва ?ифзи асосиро талаб мекунад.
Итти?оди байналмиллалии ?ифзи му?ити зист , як?оя бо барнома?ои С.М.М. оид ба му?ити зист ва ?ам?оя бо фонди Байналхал?ии ?ифзи табиат стратегияи ?ифзи табиатро коркарда баромаданд. Ма?сад аз он ?онеъ гардонидани ?ифзи му?ити зист - сарвати зинда дар муддати к?то? , ки аз он нек?а?волии хал? вобаста аст. Ин барнома шароит фаро?ам меорад, ки проблема?ои аввалин дара?аи ?ифзи ?айвонот дар тамоми г?ша?ои дунё муайян карда шавад , чорабини?о барои бартарф намудани он ?уста шавад. Махсусан бедор намудани маърифати эколог? дар ин самт му?имтарин вазифа ба хисоб меравад.
Барномаи минимум нисбати ало?ида намуд?ои ?айвонот ин самт?ро дар бар мегирад:
1. - Ниго?дор? аз ма?в намудани тамоми намуд?о .
2. - Ниго?дории та?йипазирии дохили намуд? дар ?ар як намуди ало?ида, ки ба ?обилияти ниго?дории популятсия вобаста аст.
3. Таъмин намудани бар?ароршавии популятсияи намуд?ои аз ?ад зиёд истифода бурда шуда .
Меъёри му?им барои муайян намудани ?иммати намуд?ои аз байн рафта истода ин андозаи ма?ви ген аст,?ангоми нест шудани як намуд, мо аз як оилаи ?айвон ва зер намуди он ма?рум мегардем. Аз ин ?ост, ки баробар вазнии табиат вайрон мегардад.
Меъёри дигари чорабин? оид ба ?ифзи хайвонот ин меъёри географ? аст , ки намуде, ки ба он ма?в та?дид мекунад, дар шароити танги таби? ин ё он марзи географ? па?н шудааст. Аз ин р? нашр намудани Китоби Сурхи ин ё он давлат, кишвар ?обили ?абул аст.
Меъёри сеюм - ин дара?аи хатарнокии ма?ви ин ё он намуд, ки дар асоси пан? омил муайян карда мешавад.
1. Намуд ё зернамуд, ки дар сар?ади ма?вшав? ?арор дошта, бе чорабинии махсус ниго? дошта намешавад.
2. Намуд ва зернамуд?ое, ки микдори зиёд доранд, лекин кам шудани ми?дори он?о бо суръати тез ?араён мегирад, дар ояндаи наздик ин ?олат ба сар?ади ма?вшав? меоварад.
3. Намуд?ои нодир , ки ма?вшав? та?дид намекунад, лекин бо ми?дори кам дар марз?ои ма?дуд мав?уд буда, дар оянда хатари аз байн рафтан дорад.
4. Намуд?ои муайян нашуда ё худ кам аз худ шуда , мумкин аст, ки дар сар?ади ма?вшав? ?арор дошта бошад, аз ин ли?оз ба кадом меъёр ворид намудани он ани? нест.
5. Намуд?ои бар?арор карда шуда, ки дар нати?аи системаи чорабини?о аз хатари ма?вшудан баромадааст. Ми?дори он?о о?иста афзуда истодааст, лекин назорат аз ?олати он?о доимо бурда мешавад.
Олимон муайян кардаанд, ки барои чорабинии ?ифзи ?айвонот ба ду омил эътибор бояд дода шавад:
Чорабинии дигари ?ифзи ?айвонот ин мувофи?и назарияи олим Б.М.?итков ба шароити нав мутоби? намудани ?айвонот аст, ки барои ин самтро риво? додан хусусият?ои биологию гуногунии х?роки он?оро ом?хта, ало?амандии онро бо дигар му?ити зист донистан лозим аст. Пеш аз мутоби? намудани ?айвонот ба ин ё он му?ит, намуди мазкури ?айвонот дар кадом дара?а ?арор дорад оё аз байн рафта истодааст, ё худ ба хо?агии кишоварз? ч? гуна фоида мерасонад, умуман ба а?амияти намуди ?айвонот, ?аёти он бояд маро? зо?ир намуд. Дар нати?аи ба ин самт?ои ом?зиш эътибор надодан аз ?ад зиёд шудани намуд ?ангоми мутоби? намудан ба зараррасон? о?оз менамоянд, ки ин низ ба му?ити зист ва ?олати табии костаг? меоварад.
Дар давра?ои пеш мутоби? намудани ?айвонот?о асосан ба фаъолияти одамони ?удогона, савдогарон, одамони таба?аи боло вобаста буд, зеро он?о барои дилхуш?, даромади иловаг? ба даст овардан гуногун ?айвоноти ба худ маъ?улро аз ?ар г?шаю канори дунё меоварданд ва дар марз?ои ало?ида он?ро парвариш менамуданд. Ин раванд аз як тараф агар ниго? доштани гуногуншаклии ?айвонот бошад, аз тарафи дигар ?онеъ намудани талаботи инсон ба ?исоб мерафт.
Аз сол?ои 40 -уми асри ХХ мутоби?кунии олами ?айвонот ба таври илм? ба ро? монда шуд, зеро дар ин давра ?ариб 34 намуди ?айвонот ба г?ша?ои гуногуни соби? Итти?оди Шурав? оварда па?н карда шуд. Бори аввал ондатраро аз шимолии Америка оварданд, ки дертар бинобар афзун гаштанаш ба шикор о?оз намуданд. Дар замони муосир 50 намуди хо?агии махсуси ондатра парвар? ташкил карда шудааст, ки м?инаи ин хоянда дар бозори п?ст яке аз ?ой?ои аввалро иш?ол менамояд. Ба ?амин монанд бабр, сан?об, юрмон, су?ур, харг?ш, р?бо?, гавазни шимол?, о?у, сайгак, о?уи дашт?, кулан ( хари ёбо?), фазан, кабк, ?оз, мур?об? низ мутобик карда шуд.
Барои ниго?дории гуногуншаклии ?айвонот ва ?ифзи он якчанд чорабини?о гузаронида шуда истодааст. Аз он ?умла
« аквакултура» ё худ « аквамаданикун? »ин чорабин? асосан барои назорати организм?ои дар му?ити об буда, барои ?онеъ гадонидани талаботи ?изоии инсон гузаронида мешавад.
Аз р?и пешг?ии олимон мадан? намудани организм?ои ба?р? дар сол?ои 2010 - 2015 наздик 10 баробар афзуда 50 % -и ?а?ми аквакултура – аквамаданикунии ?а?ониро ташкил менамояд. Аз ин ли?оз бо чунин ро??о ин фаъолият ба сомон расонида мешавад:
1. Мо?идор? дар об?авз?ои таби? дар асоси ?амрох намудани мо?ича?ои хурди дар шароити махсус ба даст оварда ба амал оварда мешавад, то ки захира?ои табии мо?и?о коста нагардад.
2. Барои мутоби?шавии организм?ои зинда, дар ?олати таби? шароит фаро?ам овардан.
3. Барои вазн гирифтани мо?и?ои ?авон ?исми му?ити обиро бо сар?ади муайян ?удо намудан.
4. Зиёд намудани мо?и?о ва ?айвонот?ои бем??рагон дар ?уйбор?ои махсус, ки асосан аз оби ба?р иборат аст.
5. Зиёд намудани мо?и?о дар шинак?о ( садки), ки дар об?ои ба?р онро соз карда шудааст, он дар асоси системаи сарбаста гардиши обро таъмин мекунад.
Ма?м?и чорабини?ои дар боло ?айд гашта шароит фаро?ам меорад, ки система?ои мушаххасро интихоб намуда барои бар?арор намудану ?ифз кардани олами ?айвонот к?шиш ба хар? ди?ем, зеро олами ?айвонот ?исми му?ими табиат буда, барои ?аёти организм?ои зинда аз он ?умла ?аёти инсон мав?еи му?имро иш?ол менамояд.
Просмотр: 7030
Музыка способна оказывать известное воздействие на этическую сторону души; и раз музыка обладает такими свойствами, то, очевидно, она должна быть включена в число предметов воспитания молодежи.
© 2020 DURAHSHON.TJ. All rights reserved